Antička Grčka je naziv koji se koristi za opisivanje sveta u kojem se govorilo grčkim jezikom u antičkim vremenima. Taj naziv se ne odnosi samo na područje današnje grčke države, nego i na područja naseljena Grcima u antičkim vremenima: Kipar, egejska obala Turska (tada poznata kao Jonija), Sicilija i južna Italija (poznata kao Velika Grčka), te razbacana naselja na obalama današnje Albanije, Bugarske, Egipta, Francuske, Hrvatske, Libije, Španije i Ukrajine.

Ne postoje određeni ili opšte prihvaćeni datumi početka i kraja razdoblja antičke Grčke. U uobičajenoj upotrebi to se razdoblje odnosi na celu grčku istoriju pre osnivanja Rimskog Carstva, međutim istoričari taj termin koriste preciznije. Tako neki autori u taj period uključuju i razdoblja minojske i mikenske civilizacije (od oko 1600. pre n.e. do oko 1100. godine p.n.e.), dok drugi to osporavaju smatrajući da su te civilizacije, iako s grčkog govornog područja, dosta različite od kasnijih grčkih kultura, pa bi se trebale odvojeno svrstavati.

Prema tradiciji razdoblje antičke Grčke počinje prvim Olimpijskim igrama 776. pre n.e., ali većina današnjih istoričara proširuju taj termin do oko 1000. pre n.e. Tradicionalni datum kraja razdoblja antičke Grčke smatra se smrt Aleksandra Velikog 323. pre n.e., a razdoblje koje sledi naziva se helenističkim dobom.

Ovi su datumi dogovoreni među istoričrima dok neki autori smatraju civilizaciju antičke Grčke neprekinutim razdobljem koje je trajalo sve do dolaska Hrišćanstva u 3. veku poslije Hrista.

Antičku Grčku neki istoričari smatraju temeljom kulture zapadnoevropske civilizacije. Grčka kultura je izvršila snažan uticaj na Rimsko Carstvo, koje je prenelo njen oblik po mnogim delovima Evrope. Civilizacija antičke Grčke je neizmjerno uticala na jezik, politiku, obrazovanje, filozofiju, umetnost i arhitekturu modernog sveta, posebno tokom renesanse u zapadnoj Evropi i ponovo tokom procvata neoklasicizma tokom 18. i 19. veka u Evropi i objema Amerikama

Grčko poreklo

Veruje se da su se Grci, krećući se prema jugu, doselili na grčko poluostrvo u nekoliko talasa pred kraj tri hiljade godine pre nove ere, a zadnja je bila navala Dorana. Razdoblje od 1600. do oko 1100. je doba mikenske Grčke, a poznato je po vladavini kralja Agamemnona i ratovima protiv Troje kao što je prikazano u Homerovim epovima. Razdoblje od 1100. godine do 8. veka pre Hrista naziva se "mračnim dobom" jer iz tog razdoblja nema nikakvih zapisa, a arheološki dokazi su oskudni. Istorija antičke Grčke se završava vladavinom Aleksandra Velikog koji je umro 323._pne. Slijedeći događaji čine doba helenističke Grčke.

Pri korišćenju izvora iz istorije antičke Grčke potrebna je velika opreznost. Grčki istoričari i politički pisci čija su djela preživjela, a među kojima su posebno ugledni Herodot, Sokrat, Ksenofon, Demosten, Platon, Aristotel bili su uglavnom Atinjani ili njeni simpatizeri, a svi su bili politički konzervativci. Stoga znamo daleko više o istoriji i politici Atine od bilo kojeg drugog grada i njegove istorije. Štaviše, ovi su se pisci usredsredili gotovo samo na cijelokupnu političku, vojnu i diplomatsku istoriju, a zanemarili su ekonomsku i socijalnu. Sva se istorija antičke Grčke mora boriti s tim pristrasnostima u svojim izvorima.

Uspon Grčke

Grčka je u 8. veku pre Hrista počela izlaziti iz mračnog doba koje je slijedilo nakon propasti mikenske civilizacije. Pismenost se izgubila i mikensko pismo je zaboravljeno, pa su Grci prilagodili feničansko pismo grčkome i od oko 8. veka počinju se pojavljivati pisani zapisi. Grčka je bila podeljena na mnogo malih samoupravljajućih zajednica čiji je oblik uzrokovan grčkom geografijom gde su sva ostrva, doline i nizije odsečeni od suseda morem ili planinskim lancem.

Dok se Grčka ekonomski oporavljala, njeno se stanovništvo povećalo više nego što je bilo obradive zemlje. Zbog toga su Grci od oko 750._pne. započeli širenje koje je potrajalo 250 godina naseljavajući kolonije u svim pravcima. Na istoku su prvo kolonizovali egejsku obalu Malu Aziju, a onda Kipar i obale Trakije, Mramorno more i južna obala Crnog mora. Grčka je kolonizovala sve do dalekog severoistoka Ukrajine. Na zapadu su naseljene obale Albanije, Hrvatske, Sicilije i južne Italije, a onda i južna obala Francuske, Korzika pa čak i severoistočna Španija. Grčke kolonije su također osnovane u Egiptu i Libiji. Današnji gradovi Sirakuza, Napulj, Marselj i Istanbul u svom početak su bili grčke kolonije Syracusa, Neapolis, Massilia i Byzantium.

Do 6._vek_pne. Helada (kako Grci zovu svoju zemlju) je postala kulturno i jezičko područje mnogo veće od geografskog područja Grčke. Grčki gradovi nisu politički nadzirali kolonije koje su osnivali, ali su često ostajali povezani s njima u religiji i trgovini. Grci su se i u otad�bini i u inostranstvu organizovalii u nezavisne zajednice, pa je grad (polis) bio osnovni oblik grčke vladavine.

Socijalni i politički sukobi

Grčki su gradovi u početku bili monarhije, iako su mnogi gradovi bili jako mali pa naziv "kralj" za njihove vladare lako može zavarati zbog današnjeg značenja te riječi. U unutrašnjosti zemlje, uvek blizu obradivih površina, mali sloj zemljoposjednika je imao moć. Oni su oblikovali ratničku aristokratiju boreći se često u malim međugradskim ratovima oko zemlje. Međutim uspon trgovačkog sloja (koji se pojavio uvođenjem kovanog novca oko 680.) započinje klasni sukob u većim gradovima. Od 650. pa nadalje, aristokratije su zbačene i zamijenjene narodnim vođama nazvanim tiranima (τγρρανοι), riječ koja nije imala današnje značenje za okrutne diktatore.

Do 6. veka pojavilo se nekoliko dominantnih gradova u grčkim poslovima. To su bili gradovi Atina, Sparta, Korint i Teba. Svaki od njih je stavio okolna seoska područja i manje gradove pod svoju upravu, a Atina i Korint su pak postali glavna pomorska i trgovačka sila.

U Sparti se aristokratija održala na vlasti, a Likurgov ustav (oko 650.) koji je dodatno učvrstio njenu snagu, dao je Sparti trajni militaristički režim pod dualnom monarhijom. Sparta je dominirala nad ostalim gradovima na Peloponezu, pa je stvorila savez s Korintom i Tebom.

Suprotno, u Atini je monarhija zabranjena 683., a Solonove reforme uvele su poluustavni sastav aristokratske vladavine. Aristokrate je zamijenila tiranija Pizistrata i njegovih sinova, koji su grad učinili velikom pomorskom i trgovačkom silom. Kad su Pizistratidi zbačeni, Klisten je utemeljio prvu svjetsku demokratiju (500.) čiju vlast je imalo veće svih muških građana.

Grčko-persijski ratovi

U Joniji (današnja egejska obala Turske) grčki gradovi, koji su uključivali velika središta poput Mileta i Halikarnasa, nisu mogli održati svoju nezavisnost i došli su pod vlast Persijskog Carstva sredinom 6. veka. Grci su 499. podigli Jonski ustanak, pa su im Atina i neke Grčke oblasti pristigle u pomoć.

Persijski Veliki vladar, Darije prvi, ugušio je 490. pobunu jonskih gradova, poslavši flotu da kazni Grke. Persijanci su se iskrcali na Atici, ali ih je grčka vojska pod vodstvom atinskog vojskovođe Miltijada porazila u Maratonskoj bitci. Posmrtni grob atinskih poginulih boraca još se uvek može videti na Maratonskom polju.

Deset godina kasnije Darijev naslednik Kserks prvi poslao je kopnom znatno veću silu. Spartanski kralj Leonida zaustavio ga je kod Termopila. Leonida je poražen, a Kserks je nastavio napredovanje prema Atici gdje je osvojio i spalio Atinu. Atinjani su predhodno napustili grad sklonivši se na ostrvo Salamini i pod vodstvom Temistokla su porazili persijsku mornaricu u bitci kod Salamine. Godinu dana kasnije Grci su pod vodstvom Spartanca Pauzanija porazili persijsku vojsku kod Plateje.

Atinska se mornarica tada okrenula goneći Persijance sa Egejskog mora i 478. Atinjani su zauzeli Vizantium. Dok su napredovali stvorili su Delski savez u kojem su bile sve ostrvske i neke kontinentalne države. Savez je nazvan po svetom ostrvu Delu na kojem se čuvala zajednička riznica. Spartanci, iako su odigrali važnu ulogu u ratu, povukli su se nakon toga u izolaciju dopuštajući Atinjanima da uspostave pomorsku i trgovačku silu kojoj nije bilo ravne.

Prevlast Atine

Grčko-persijski ratovi su najavili vek atinske prevlasti u grčkim poslovima. Atina je bila neizazvan gospodar mora i takođe vodeća trgovačka sila, iako je Korint ostao njen ozbiljni protivnik. Vodeći državnik tog perioda bio je Periklo koji je iskoristio porez koji su plaćali članovi Delskog saveza za izgradnju Partenona i ostalih velikih spomenika klasične Atine. Do sredine 5. veka Savez je preimenovan u Atinsko Carstvo, simbolizujući prijenos zajedničke riznice s Dela na Partenon 454.

Bogatstvo Atene je privlačilo mnoge talentovane ljude iz svih delova Grčke, te je stvorilo bogati besposleni sloj koji su postali zaštitnici umetnosti. Atinska država je podupirala i nauku i umetnost, a naročito arhitekturu. Atina je postala centar grčke književnosti, filozofije (vidi grčku filozofiju) i umetnosti (vidi grčko pozorište). Neka od najvećih imena zapadnoevropske kulturne i intelektualne istorije živela su u Atini tokom toga perioda: dramatičari Eshil, Aristofan, Euripid i Sofoklo, filozofi Aristotel, Platon i Sokrat, povjesničari Herodot, Tukidid i Ksenofon, pjesnici Simonid i kipar Fidija. Grad je postao, po Periklovim riječima, "škola Helade".

Ostale grčke države u početku su prihvatile atinsko vodstvo u nastavku rata protiv Persijanaca, ali nakon pada konzervativnog političara Kimona 461., Atina je postala sve izraženije imperijalistička sila. Nakon grčke pobede u bitci kod Eurimedonta 466., Persijanci više nisu bili prijetnja, pa su neke države, poput Naksosa, pokušali istupiti iz saveza, ali su bili prisiljeni da se pokore. Nove atinske vođe, Periklo i Efijalt, pustili su da se odnosi između Atine i Sparte pogoršaju, pa je 458. izbio rat. Nakon nekoliko godina beskrajnog rata potpisan je 30-godišnji mir između Delskog i Peloponeskog saveza (Sparta i njeni saveznici). To se podudarilo sa pomorskom bitkom kod Salamine na Kipru, zadnjom bitkom između Grka i Persijanaca, a nakon koje je zaključen Kalijin mir (450.) između Grka i Persijanaca.

Peloponeski rat

431. ponovo je izbio rat između Atine i Sparte i njenih saveznika. Povod ratu bio je spor između Korinta i jedne od njegovih kolonija, Korkire, u kojem je Atina posredovala. Pravi uzrok bilo je rastuće nezadovoljstvo Sparte i njenih saveznika zbog atinske prevlasti u grčkim poslovima. Rat je trajao 27 godina, dijelom zbog Atine koja je kao pomorska sila imala prevlast na moru i Sparte koja je kao najjača kopnena sila pobeđivala na kopnu.

Spartanska početna strategija bila je invazija Atike, ali su se Atinjani sklonili iza svojih čvrstih zidina. Tokom opsade u gradu je izbila kuga koja je uzrokovala velike gubitke, a od koje je stradao i sam Periklo. U isto vreme atinska mornarica je iskrcala vojsku na Peloponez, te je pobedila u bitkama kod Naupakta (429.) i Pila (425.). Takav način ratovanja nijednoj strani nije uspio donijeti odlučujuću pobedu, pa je nakon nekoliko godina beskonačnog ratovanja umereni atinski vođa Nikija zaključio Nikijin mir (421.).

Neprijateljstvo između Sparte i atinskog saveznika Arga je ipak dovelo do nastavka borbe 418. Sparta je porazila združene vojske Atine i njenih saveznika kod Mantineje. Nastavak borbe donijelo je radikalnu stranku, koju je vodio Alkibijad, ponovo na vlasti u Atini. 415. Alkibijad je uverio Atinsko veće da pokrene glavni pohod protiv Sirakuze, peloponeskog saveznika na Siciliji. Pohod je bio potpuni promašaj i ekspedicijska sila je izgubljena. Nikija je zarobljen, a Alkibijad je otišao u progonstvo. To je bila prekretnica u ratovanju.

Sparta je tada sagradila mornaricu da izazove atensku pomorsku silu, te je pronašla odličnog vojskovođu Lisandra koji je iskoristio prvi strateški potez zauzevši Helespont, izvor atinskog uvoznog žita. Pod prijetnjom gladi, Atinjani su poslali svoju zadnju mornaricu da se suoči s Lisandrom koji ih je odlučno porazio kod Egospotama (405.). Gubitak vlastite mornarice zaprijetila je Atini propašću. Zato je 404. Atina zatražila mir, a Sparta je to uslovljavala očekivano teškom pogodbom: Atina je izgubila vlastite zidine, mornaricu i sve prekomorske posede. Uz spartansku pomoć antidemokratska stranka je zavladala u Atini.

Prevlast Sparte i Tebe

Kraj Peloponeskog rata učinio je Spartu gospodarom cijele Grčke, ali uski vidokrug spartanskih elitnih ratnika nije ih prilagodio toj ulozi. U nekoliko godina demokratska stranka je povratila vlast u Atini i ostalim gradovima. 395. spartanske vođe su oduzele službu Lisandru, pa je Sparta izgubila pomorsku nadmoć. 387. Sparta je sablaznila grčko mišljenje zaključivši sporazum s Persijom kojim su Persijanci okružili grčke gradove u Joniji i na Kipru, tako izvrgavajući sto godina grčkih pobjeda nad Persijom. Sparta je tada pokušala oslabiti moć njene bivše saveznice Tebe, što je dovelo do rata u kojem je Teba sklopila savezništvo sa starim neprijateljem, Atinom. Tebanski vojskovođe Epaminonda i Pelopida izvojevali su odlučujuću pobjedu u bitci kod Leuktre (371.).

Posljedica te pobjede bio je kraj spartanske i uspostavljanje tebske nadmoći. Takođe je i Atina obnovila velik djeo svoje prijašnje snage. Prevlast Tebe bila je kratkog vijeka. Epaminondinom smrti kod Mantineje (362.) grad je izgubio svog najvećeg vođu, a njegovi naslednici učinili su veliku grešku započevši neuspješni desetogodišnji rat s Fokidom. 346. Tebanci su pozvali Filipa drugog Makedonskog da im pomogne protiv Fokiđana, te su tako po prvi put uvukli Makedonce u grčke poslove.

Uspon Makedonaca

Kraljevstvo Makedonaca stvoreno je u 7. veku. Neki Grci su smatrali Makedonce varvarima, ali bez obzira na njihovo etničko porijeklo, oni su od 5. veka govorili grčkim jezikom i bili dijelom grčke kulture. Makedonci su imali neznatnu ulogu u grčkoj politici prije početka 4. veka, te je Filip drugi, preduzimljiv čovjek koji se školovao u Tebi, htjeo imati veću ulogu. Naročito je htjeo biti prihvaćen za novog grčkog vođu u vraćanju slobode grčkim gradovima u Aziji koji su bili pod persijskom vlašću. Zauzevši grčke gradove Amfipol, Metonu i Potideju, stekao je upravu nad makedonskim rudnicima zlata i srebra. To mu je dalo izvore da ostvari svoje namjere.

Filip je uspostavio makedonsku prevlast nad Tesalijom (352.) i Trakijom, a do 348. je nadzirao sve sjevernije od Termopila. Koristio je svoje veliko bogatstvo da potkupi grčke političare i stvori "makedonsku stranku" u svakom grčkom gradu. Njegova intervencija u ratu između Tebe i Fokide donijelo mu je prepoznatljivost grčkog vođe i dalo mu je mogućnost da postane vodeća sila u grčkim poslovima. Ali bez obzira što je njegovo iskreno divljenj bilo prema Atini, atinski je vođa Demosten u svojim slavnim govorima (filipikama) podsticao grčke gradove da se odupru njegovoj moći.

339. Teba, Atina, Sparta i ostale grčke države stvorile su savezništvo da se odupru Filipu i da ga izbace iz grčkih gradova koje je zauzeo na sjeveru. Međutim Filip je napao prvi, napredujući po Grčkoj gdje je kod Heroneje porazio združene grčke gradove 338. Taj događaj tradicionalno označava kraj ere grčkih gradova-država kao samostalnih političkih jedinica iako su Atina i ostali gradovi preživjeli kao samostalne države sve do rimskih vremena.

Filip je pokušao pobjediti Atinu dodvoravanjem i darovima, ali nije uspeo. Organizovao je gradove u Korintski savez i proglasio da će voditi napad na Persiju kako bi oslobodio grčke gradove i osvetio persijske invazije u prethodnom veku. Prije nego što je to mogao učiniti ubijen je 336.

Osvajanja Aleksandra Velikoga

Filipa je nasledio 20-godišnji sin Aleksandar koji je odmah nastavio sprovoditi očeve planove. Otputovao je u Korint gdje su ga okupljeni grčki gradovi priznali za vođu Grka. Nakon toga krenuo je na sever da skupi vojsku. Vojska kojom je napao Persijsko Carstvo je uglavnom bila sastavljena od Makedonaca, ali su se također prijavili i mnogi zanesenjaci iz grčkih gradova. Dok je Aleksandar ratovao u Trakiji, čuo je da su se grčki gradovi pobunili. Pojurio je ponovo na jug, osvojio i razorio Tebu do temelja kao upozorenje svim grčkim gradovima ako bi se pokušali oduprieti njegovoj snazi.

334. Aleksandar je krenuo u Aziju gdje je porazio Persijance na reci Granik. Time je stekao kontrolu nad jonskom obalom, te je napravio pobedničku povorku kroz oslobođene grčke gradove. Nakon što je dogovorio poslove u Anatoliji nastavio je napredovanje južno kroz Kilikiju do Sirije gdje je porazio Darija trećeg kod Isa (333.). Onda je nastavio kroz Fenikiju do Egipta kojeg je osvojio bez ikakvog otpora. Egipćani su ga dočekali kao osloboditelja od persijskog ugnjetavanja.

Darije je sada bio spreman da sklopi mir, gde bi se Aleksandar pobednički vratio kući, ali Aleksandar je odlučio da osvoji Persiju i postavi sebe za vladara čitavog sveta. Napredovao je severoistočno kroz Siriju i Mesopotamiju, te je opet porazio Darija kod Gaugamele (331.). Darije je krenuo u beg, ali su ga ubili vlastiti vojnici. Aleksandar se proglasio gospodarom Persijskog Carstva, zauzevši Suzu i Perzepol bez otpora.

U međuvremenu grčki gradovi su pokušavali obnoviti napore da se oslobode makedonske moći. Kod Megalopola 331., Aleksandrov regent Antipater porazio je Spartance koji su odbili da se pridruže Korintskom savezu i priznaju makedonsku prevlast.

Aleksandar se žurio napredujući kroz današnji Avganistan i Pakistan do doline rijeke Ind i 326. je dosšao do Punjab. Mogao je lako napredovati sve do Gangesa i Bengala ali je njegova vojska odbila ići dalje uvjerena da su na kraju svijeta. Aleksandar se nerado vratio nazad. Umro je od groznice u Vavilonu 323.

Aleksandrovo Carstvo se raspalo ubrzo nakon njegove smrti, ali njegova osvajanja zauvek su promijenila grčki svet. Hiljadu Grka su putovale s njim ili za njim da se nasele u novim grčkim gradovima koje je osnovao dok je napredovao. Najvažniji grad bila je Aleksandrija u Egiptu. Kraljevstva u kojima se govorilo grčkim jezikom osnovana su u Egiptu, Siriji, Iranu i Baktriji. Započelo je helenističko doba