Sloveni

Podela Slovena

Sloveni se prema regionalnim i jezičkim sličnostima dele na tri velike grupe:

Sloveni danas - kratak pregled osnovnih podataka

Sloveni danas zauzimaju veći deo Evrope i znatan deo Azije. U Evropi su najbrojnija etnička skupina (oko 35%).

Istorija slovenskih jezika i kultura, kao što je to manje-više slučaj i sa drugim, pre svega evropskim i indoevropskim jezicima i kulturama, može se posmatrati i kao stalno smenjivanje i suprotstavljanje procesa integracije i procesa dezintegracije. Izdiferenciranost i bogatstvo pojavnih oblika određene kulture vremenom mogu postajati sve izraženiji, pogotovu onda kada se razvoj pojedinih naroda i društava iznutra i/ili spolja usmerava u tom pravcu.

Sloveni su u jezičkom i kulturnom pogledu najkompaktnija etnička skupina u Evropi. Razlike između pojedinih slovenskih jezika manje su nego, na primer, razlike između severnih i južnih nemačkih dijalekata. Pored jezičke bliskosti, koja je najizrazitija (uprkos velikoj otvorenosti slovenskih jezika za pozajmice iz drugih jezika), uočljiva je i srodnost duhovne i materijalne strane slovenskih kultura u mnogim aspektima: u narodnoj književnosti, u verovanjima i običajima, u nošnji, arhitekturi, muzici itd. Nasuprot pomenutom poređenju stoji činjenica da se nemačko jezičko i kulturno područje većim delom nalazi u granicama jedne države, dok su slovenski jezici i kulture u tom pogledu izrazito podeljeni. Uzroci takvom stanju su brojni i raznovrsni; jednim delom se nalaze izvan slovenskog sveta.

Društva koja su nosioci određenih kultura mogu biti prema jednim kriterijumima objedinjena, a prema nekim drugim izdiferencirana. Najuočljivija integrativna ili diferencijalna interkulturna obeležja u tesnoj su vezi sa jezičkom, etničkom, konfesionalnom ili državnom pripadnošću, ali mogu biti i antropološke ili neke druge prirode. Broj tih obeležja i njihova struktura različiti su u različitim tipovima kultura ili u različitim periodima razvoja iste kulture; na jedan način su, na primer, prisutna u višenacionalnoj i višejezičkoj Rusiji, a na manje ili više drukčiji način u Kanadi ili u Japanu.

Lingvistički aspekt

a) Slovenski jezici

Uprkos veoma uočljivoj srodnosti slovenskih jezika i njihovoj velikoj tipološkoj sličnosti, slovenski svet je znatno izrazitije izdiferenciran brojem književnih (standardnih) jezika nego kvalitetom i rasponom slovenskih međudijalekatskih razlika, pogotovu ako se u tom pogledu napravi poređenje sa jezičkom situacijom, na primer, u Nemačkoj, Francuskoj ili Španiji, gde naspram većih regionalnih jezičkih razlika postoji samo po jedan književni jezik (u znatno užoj sferi upotrebe u Francuskoj postoji i oksitanski [ili provansalski], a u Španiji katalonski). Štaviše, tendencije ka izdvajanju novih književnih jezika u slovenskom jezičkom svetu sežu do najnovije istorije, čemu gotovo da nema paralele drugde u Evropi.

Slovenski jezici obično se dele na tri grupe i mada ta podela nije bez nedostataka, za sada je bolja od drugih koje su predlagane (v. o tome više u odeljku o slovenskim jezicima u okviru indoevropskih). Istočnoslovenska grupa obuhvata ruski jezik (159 miliona govornih predstavnika), ukrajinski (42,5 miliona) i beloruski jezik (9,3 miliona). Zapadnoslovenska grupa obuhvata poljski jezik (39 miliona), češki (10 miliona), slovački (5 miliona) i lužičkosrpski jezik (oko 50 hiljada). Južnoslovenska grupa obuhvata srpski (11 miliona), bugarski (8,9 miliona), hrvatski, bošnjački, slovenački (2 miliona) i makedonski jezik (2 miliona).

NAPOMENA. - Podaci su navedeni prema knjizi: A. E. Suprun, Vvedenie v slavяnskuю filologinю, 2-e izdanie, pererabotannoe, Minsk, 1989, str. 13. Broj govornih predstavnika jednog jezika i broj predstavnika odgovarajućeg naroda nekad se ne podudara (upor. u odeljku Etnički aspekt) jer ima dosta primera da predstavnici jednog naroda svakodnevno govore jezikom koji im nije maternji i vladaju njime kao maternjim jezikom (što je, na primer, čest slučaj sa ruskim jezikom u Zajednici Nezavisnih Država, ili sa Ukrajincima u SAD i Kanadi, kojih ima oko pet miliona i koji govore engleski ili francuski jezik isto kao maternji jezik, a mnogi, verovatno, i bolje nego maternji, ukrajinski jezik). U Rusiji je 1989. godine bilo 119 865 946 Rusa (81,53%), čiji je maternji jezik ruski, 7 495 454 (5,1%) stanovnika Rusije koji nisu Rusi, a naveli su ruski kao maternji jezik i 16 405 826 stanovnika (11,1%) koji su ruski naveli kao svoj drugi jezik (prema knjizi Narodы Rossii, 1994).

Izvorni slovenski lingvonimi su, prema izloženom redosledu: russkiй яzыk, ukraїnsьka mova, belaruskaь mova, język polski,český jazyk (čeština), slovenský jazyk (slovenčina), hornjoserbčina, dolnoserbska reč (dolnoserbski jezik), srpski jezik {srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski, srpski ili hrvatski, srpski, hrvatski jezik), bъlgarski ezik,slovenski jezik (slovenščina), makedonski jazik.

Iako su prema strukturi dosta slični, slovenski književni jezici se na više načina međusobno razlikuju.

U pogledu broja govornih iredstavnika pojedinih jezika slovenski jezici obuhvataju i tako velike jezike kao što su ruski (jedini slovenski jezik koji je po razmerama u kojima funkcioniše i svetski jezik), ukrajinski ili poljski i, s druge strane, književne mikro jezike, kao što je, na primer, rusinski jezik u Jugoslaviji, ili jezik Gradišćanskih Hrvata u Austriji, ili jezik Moliskih Slovena u oblasti Molize u srednjoj Italiji itd.

U pogledu odnosa jezik - narod slovenski jezici u većini slučajeva imaju diferencijalnu funkciju jer predstavljaju specifična obeležja pojedinih slovenskih naroda.

Poljskim jezikom govori u Poljskoj, pored Poljaka, i oko sto pedeset hiljada Kašuba (danas gotovo sasvim izmešanih sa Poljacima), koje neki smatraju zasebnim slovenskim narodom, dok su, prema (preovlađujućem) mišljenju drugih, Kašubi danas deo poljskog naroda.

Drukčiji je primer Lužičkih Srba. Taj slovenski narod ima dva književna jezika (gornjolužičkosrpski i donjolužičkosrpski) koji se u novijoj slavistici sa dosta osnova tretiraju i kao dve književne varijante istog jezika. Varijantna književnojezička podeljenost Lužičkih Srba u znatnoj meri je istorijski uslovljena njihovom konfesionalnom podeljenošću (v. u knjizi odeljak o formiranju lužičkosrpskih književnih jezika).

I u pogledu varijantne izdiferenciranosti srpski književni jezik razlikuje se od drugih slovenskih književnih jezika. Ako su pre konstituisanja jugoslovenske države, kroz skoro ceo XIX vek, najugledniji kulturni poslenici Srba i Hrvata i težili stvaranju zajedničkog književnog jezika, od konstituisanja zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine (odnosno Jugoslavije, od 1928. godine) pa do najnovijeg vremena kod Hrvata je stalno jačala tendencija da se zapadna varijanta srpskohrvatskog književnog jezika izdvoji i da dobije status posebnog, hrvatskog književnog jezika, koji su pristalice takve ideje videle i kao književni jezik Srba u Hrvatskoj. Tome su se Srbi s razlogom protivili, videći u uskraćivanju mogućnosti da svoj književni jezik nazovu srpskim etničkim imenom pretnju svom nacionalnom identitetu (v. poseban odeljak u knjizi, posvećen formiranju srpskog književnog jezika, str. 116-120).

Slovenski jezici međusobno se razlikuju i u pogledu kontinuiteta književnojezičkog statusa. Najstariji slovenski književni jezik - staroslovenski jezik stvoren je još u IX veku, a najmlađi, makedonski i rusinski, stekli su status književnog (standardnog) jezika u savremenom smislu reči tek posle Drugog svetskog rata. Kontinuitet razvoja gotovo svih slovenskih književnih jezika bio je zbog nepovoljnih istorijskih okolnosti ometan ili čak u dužem periodu i prekidan, što najmanje važi za ruski književni jezik. Kontinuitet razvoja pojedinog književnog jezika po pravilu je u manje ili više tesnoj vezi sa kontinuitetom državnosti odgovarajuće slovenske zemlje.

Savremeni slovenski jezici su, po prirodi stvari, živi jezici, ali u istoriji slovenskih jezika bilo je i takvih koji više ne postoje. Pored staroslovenskog jezika (v. o njemu poseban odeljak u knjizi), koji danas postoji kao bogoslužbeni jezik pravoslavnih slovenskih crkava (u tom slučaju se naziva crkvenoslovenski) pa se zato i ne može smatrati mrtvim jezikom u pravom smislu reči, u mrtve slovenske jezike spadaju zapadnoslovenski jezici: polapski i slovinski.

Polapskim jezikom govorilo se na širokoj teritoriji između donje i srednje Labe (Elbe) na zapadu i donje Odre na istoku. Od H veka Polapski Sloveni potpali su pod germansku vlast, u XVIII veku su izgubili nacionalni identitet, a uskoro zatim nestali su i poslednji ljudi koji su govorili polapski jezik. Zahvaljujući nekolicini naučnika i amatera koji su posvetili izvesnu pažnju polapskom jeziku pre nego što je definitivno prestao da postoji, zapisani su tekstovi na tom jeziku i sastavljen mali rečnik, što je kasnije omogućilo njegovu gramatičku rekonstrukciju.

Slovinski jezik, prema nekim mišljenjima jedan od kašupskih dijalekata (danas grupa poljskih dijalekata), kojim su govorili Pomoranski Sloveni (oko jezera Leba i Gardno u poljskom Pomorju) održao se duže - do sredine XX veka, iako su govorni predstavnici tog jezika takođe bili izloženi germanizaciji. Bolje je i potpunije opisan od polapskog jezika, a 1950. godine čak je napravljen i magnetofonski zapis govora jednog od poslednjih živih predstavnika tog jezika.

Slovenski jezici se međusobno razlikuju i prema tome kako je tekao proces formiranja književnog jezika u svakom pojedinom slučaju, što se razmatra u posebnom delu Uvoda u slavistiku (v. o formiranju slovenskih književnih jezika, str. 108-162).

b) Slovenska pisma

Najrasprostranjenije pismo u slovenskom jezičkom svetu jeste ćirilica. Ćirilica je izvorno slovensko pismo; nastala je na slovenskom tlu i predstavlja, uz glagoljicu, pismo najstarijeg slovenskog književnog jezika - staroslovenskog jezika. Od 38 slova staroslovenske ćirilice 24 je nastalo prema grčkom ustavnom pismu. Ćirilica je jedno od karakterističnih obeležja slovenske kulture, iako nije pismo svih Slovena. Ćirilica je pismo ruskog, ukrajinskog, beloruskog, srpskog (čije je pismo i latinica), bugarskog, makedonskog i rusinskog jezika. Drugi slovenski jezici imaju latinička pisma. U dvadesetom veku ćirilica je postala pismo i mnogih neslovenskih jezika Sovjetskog Saveza, a i pismo mongolskog jezika. Najstarije slovensko pismo - glagoljica - nije živo pismo. U Belorusiji i na slovenskom jugu regionalno i u sekundarnoj upotrebi bilo je i arapsko pismo.

Savremene slovenske ćirilice imaju između 30 i 33 grafeme (grafema je slovo u ukupnosti svojih mogućnih realizacija: isto slovo kao veliko, malo, štampano, pisano itd.), a 24 grafeme su zajedničke svim slovenskim ćiriličkim pismima: A, B, V, G, D, E, Ž, 3, I, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, F, X, C, Č, Š. Pored navedenih zajedničkih grafema pojedina slovenska pisma imaju i druge grafeme:

• beloruska ćirilica DŽ, DZ, Ё, I, Й, Ў, Ы, Ь, Э, Ю, Я;
• bugarska ćirilica Й, Щ, Ъ, Ь, Ю, Я;
• makedonska ćirilica Ѓ, S, J, Lj, Nj, Ќ, Dž;
• ruska ćirilica Ё, Й, Щ, Ъ, Ы, Ь, Э, Ю, Я;
• srpska ćirilica Đ, J, Lj, Nj, Ć, Dž;
• ukrajinska ćirilica Ґ, DŽ, DZ, Є, І, Ї, Й, Щ, Ь, Ю, Я;
• rusinska ćirilica Ґ, Є, Ї, Й, Щ, Ю, Я Ь;

Savremena ćirilička pisma nastala su od ruske ćirilice ustanovljene 1708. godine. Do te godine u upotrebi je bila samo crkvenoslovenska ćirilica, a 1708. godine, odlukom Petra I (ostvarenom od 1710) ta ćirilica je zamenjena novijom ćirilicom, tzv. građanskim pismom. Na taj način ćirilica se grafemskom varijantnošću (velika i mala slova, štampana i pisana slova) i oblikom nekih slova donekle približila latinici. Od ruskog građanskog pisma nastala su sva savremena ćirilička pisma, kako slovenskih, tako i neslovenskih jezika koji imaju ćiriličko pismo prilagođeno svojim glasovnim sistemima. Svoj današnji inventar grafema ruska ćirilica dobila je posle reforme 1917. godine kada su neka slova ukinuta (npr. Đ, I, U i dr.).

Slovenske latinice nastale su od pisma latinskog jezika, čiji je slovni inventar gotovo u potpunosti preuzet u slovenskim latiničkim pismima, s tim što se neki glasovi, koji su manje ili više karakteristični za slovenske jezike (većinom frikativni glasovi i afrikate, palatali ili rezultati palatalizacija), beleže dodavanjem dijakritičkih znakova slovima osnovnog fonda (up. srpsko ć, č), upotrebom digrama (up. srpsko lj, nj), variranjem osnovnog slovnog oblika (up. srpsko ć, poljsko ą, ę) itd. Savremene slovenske latinice imaju između 25 i 45 grafema. Svim slovenskim latiničkim pismima zajedničke su grafeme A, V, S, D, E, F, G, N, I, J, K, L, M, N, O, R, R, S, T, U, V, Z. U nekim jezicima samo u pisanju stranih reči, na primer vlastitih imenica, koriste se još neke grafeme (Q, W, X, Y, i dr.).

U slovenačkoj latinici postoje i grafeme Č, Š, Ž.

U srpskoj i hrvatskoj latinici postoje i grafeme i digrami: Č, Š, Ž, Ć, DŽ, Đ, LJ, NJ.

U donjolužičkosrpskoj latinici postoje i grafeme i digrami: Č, Š, Ž, Ć, DZ, DŹ, Ě, CH, Ł, Ń, Ŕ, Ś, W, Y, Ź;

U gornjolužičkosrpskoj latinici postoje i grafeme i digrami: Č, Š, Ž, DZ, Ě, CH, Ł, Ń, Ř, Ó, Ć, W, Y;

U poljskoj latinici postoje i grafeme i digrami: Ć, CZ, CH, DŻ, DZ, DŻ, Ł, Ń, Ó, RZ, SZ, Ś, Ź, Ę, Ą,Y;

U slovačkoj latinici postoje i grafeme i digrami: Á, Ä, Č, Ď, DZ, DŽ, É, CH, Í, Ĺ, Ľ, Ň, Ó, Ô, Q, Ŕ,Š, Ť, Ú, W, X, Y, Ý, Ž;

U češkoj latinici postoje i grafeme i digrami: Á, Č, Ď, É, Ě, CH, Í, Ň, Ó, Q, Ř, Š, Ť, Ú, Ů, W, X, Y, Ý, Ž;

Etnički aspekt

Književnojezička raznovrsnost slovenskog sveta umnogome odražava etničku i državnu izdiferenciranost Slovena (o srpskom jeziku, njegovim nazivima i sociolingvističkim statusima videti poseban odeljak u knjizi). Broj pripadnika pojedinih slovenskih naroda u većini slučajeva se približno podudara sa brojem govornih predstavnika odgovarajućih jezika. Najveći izuzetak u tom pogledu predstavlja ruski jezik. U Sovjetskom Savezu, prema podacima popisa (1979), preko 16 miliona ljudi koji nisu Rusi govorilo je ruski kao maternji jezik (podaci iz 1989. godine dati su u napomeni na strani 25), a više miliona Rusa, Ukrajinaca i Poljaka živi izvan Evrope, pretežno u Americi i Kanadi. Oni su najvećim delom i etnički integrisani u sredinu u kojoj žive, na primer kao Amerikanci, Kanađani ili Australijanci slovenskog (ruskog, poljskog, ukrajinskog itd.) porekla.

Budući statistički podaci verovatno će se, kada je reč o nacionalnoj, jezičkoj i verskoj pripadnosti, i zbog političkih promena do kojih je u međuvremenu u slovenskim zemljama došlo, u nekim slučajevima znatnije razlikovati od podataka iz onih popisa stanovništva kada su na izjašnjavanje o nacionalnoj pripadnosti umnogome, posebnom političkom težinom, uticali zvanični stavovi o nacionalnom pitanju.

Pored Lužičkih Srba, kao slovenskog naroda koji živi isključivo u neslovenskom okruženju, delovi pojedinih slovenskih naroda žive u pretežno neslovenskim zemljama (npr. Srbi u Rumuniji, Mađarskoj, Albaniji; Hrvati u Rumuniji, Mađarskoj, Austriji; Slovenci u Mađarskoj, Austriji, Italiji; Makedonci u Albaniji i Grčkoj), ili u inoslovenskom okruženju (npr. Srbi u Hrvatskoj, Slovaci, Rusini, Bugari u Srbiji, Makedonci u Bugarskoj), zbog čega je, osim etničke i jezičke izdiferenciranosti Slovena, važan faktor za razumevanje razvoja slovenskih kultura i oblik njihove izmešanosti, odnosno struktura njihovog jezičko-etničkog rasporeda. U prošlosti je situacija u tom pogledu za neke narode bila nepovoljnija nego danas. Svi slovenski narodi u pojedinim periodima svoje istorije iskusili su potčinjenost drugim narodima i državama ili podeljenost među različitim državama (Rusija pod tatarsko-mongolskom vlašću u XIII i XIV veku, Bugarska i Srbija pod turskom vlašću od XIV odnosno XV do XIX veka, podele Poljske krajem XVIII veka, sudbina slovenskih naroda u Austrougarskoj monarhiji, podeljenost Lužičkih Srba između Saksonije i Pruske itd.). Premda delovi pojedinih slovenskih naroda i danas žive izvan svojih matica, još uvek postoje tendencije da se te slovenske matice usmeravaju ka državnom usitnjavanju i konfrontiranju.

Konfesionalni aspekt

Iako nijedan slovenski narod ne pripada u celini jednoj veroispovesti, verujući Sloveni su najvećim delom pravoslavni (Rusi, Belorusi, Ukrajinci, Srbi, Makedonci i Bugari), a relativno manjim delom pripadnici rimokatoličke, protestantske, islamske ili neke druge veroispovesti. Pouzdanijih statističkih podataka o verskoj opredeljenosti Slovena za sada nema. Broj protestanata u prošlosti je bio veći nego danas (na primer, među Poljacima, Česima, Slovacima, Lužičkim Srbima, Slovencima) da bi zatim, posle kontrareformacije, negde manje negde više opao, obično onoliko koliko se povećao broj predstavnika rimokatoličke konfesije. U vreme potčinjenosti Ukrajine katoličkim zemljama (Poljskoj i Austrougarskoj) deo Ukrajinaca prihvatio je unijatstvo (za koje je, pre svega, karakteristično priznavanje papinske vrhovne crkvene vlasti, uz očuvanje pravoslavnih crkvenih obreda). Deo Južnih Slovena je u vreme petovekovne potčinjenosti turskoj vlasti bio prinuđen da pređe u islam.

Antropološki aspekt

U antropološkom pogledu Sloveni se dele na četiri osnovne grupe: baltičku, crnomorsku, dinarsku i srednjovolšku. Važniji antropološki pokazatelji su:

visina, indeks glave (odnos najvećeg dijametra širine i dužine lobanje u poprečnom preseku), rastojanje između jagodičnih kostiju, visina lica, profil lica i nosa, položaj vrha nosa, profil gornje usne, boja kose i očiju, kosmatost (primarna i sekundarna) i dr. Ovde se ukratko navode samo neki od tih pokazatelja prema antropološkim istraživanjima.

Za baltičku grupu Slovena karakterističan je visok rast (oko 170 cm), relativno mali indeks glave (brahikefalija), retko srednji indeks glave (mezokefalija), relativno uzak nos, dva puta češće sa ispupčenom nego sa ugnutom linijom nosnog profila, srednje razvijena kosmatost, vrlo svetla, svetla ili tamnorusa boja kose, siva ili plava boja očiju.

Za crnomorsku grupu Slovena karakterističan je niži rast u odnosu na baltičku grupu, mezokefalija, širi nos u donjem delu, veći procenat ugnute nego ispupčene linije nosnog profila, razvijenija kosmatost, tamna kosa, siva, smeđa ili tamnosmeđa boja očiju.

Sloveni dinarske grupe su visokog rasta, užeg i dužeg lica, obično pravog nosa, razvijene kosmatosti, smeđe ili umereno depigmentirane boje očiju (očne dužice), dok je za indeks glave karakteristična brahikefalija.

Sloveni srednjovolške grupe u proseku su niži od crnomorskih, indeks glave pokazuje mezokefaliju iako se sreće i brahikefalija, donji deo nosa je širi, linija nosnog profila je češće ugnuta nego kod baltičke grupe. Kosa je tamna, sekundarna kosmatost muškaraca je slabije razvijena nego kod drugih Slovena, boja očiju je obično smeđa ili umereno depigmentirana.

Na osnovu navedenih i drugih antropoloških pokazatelja može se zaključiti da su Sloveni u rasnom pogledu heterogeni, kao uostalom manje-više svi stanovnici Evrope, što je posledica vekovnih kontakata i mešanja različitih rasnih tipova i antropoloških grupa. Navedene četiri antropološke grupe Slovena odgovaraju, kao varijeteti, četirma rasnim tipovima: baltičkom, čiji su predstavnici takođe Karelci, Estonci, Letonci i dr., pontijskom ili neopontijskom, kojim su obuhvaćeni neki neslovenski narodi u priobalju Crnog mora, na primer Čerkezi, jadranskom, u koji takođe ulaze Grci, Albanci, Rumuni, Mađari, i uralskom, kojim su obuhvaćeni i neki neslovenski narodi, na primer Hanti, Mansi i drugi.

Pored osnovnih postoje i prelazni tipovi i lokalne grupe kojima su obuhvaćeni oni Sloveni koji ne pripadaju nijednoj od navedenih grupa. Ima mišljenja da bi se iz istočnoevropskih lokalnih grupa mogla izdvojiti i peta antropološki važnija grupa sa većim brojem posebnih svojstava koja su možda supstratske prirode.

Prošlost Slovena

Daleka prošlost

U istoriografskim izvorima Sloveni se pominju relativno kasno, što se može objasniti činjenicom da oni nisu mogli ostaviti svedočanstva o svojoj istoriji do velikih seoba sredinom prvog milenijuma naše ere jer nisu imali pismenost, dok je za hroničare i istoričare grčkog i latinskog jezika interesantno bilo pre svega ono što se događalo u njihovim državama ili u vezi sa njihovim državama. Drugi narodi bili su zanimljivi uglavnom ako su ugrožavali granice carstva, ili ako su stajali na putu proširivanja carstva, što nije bio slučaj sa Slovenima sve do velikih seoba naroda.

Primer onoga, što se danas smatra romantičnom slikom Slovena, je i pisanje vizantijskog istoričara Teofilakta Simokate o tome kako su tri slovenska mladića dobegla u Trakiju, noseći kitare umesto oružja. Car ih je primio lepo "čudeći se veličini njihovih telesa i razvijenosti udova". Simokata govori da su slovenski mladići saopštili caru da njihova zemlja ne poznaje gvožđe i da više vole pesmu i muziku od ratnih truba.