Antika

Pojam Antika dolazi od latinskog antiquus: star, starinski, drevan. Iz latinskog je reč ušla u gotovo sve moderne evropske jezike (njemački: die Antike, engleski: antiquity, ruski: antičnost). U osnovnom značenju, odnosi se na kulture Stare Grčke i Rima i kulture pod njihovim uticajem. U širem značenju znači "davnina".

Značenje pojma

Pojam "antika" ima osnovno i šire značenje, pri čemu postoje i varijacije unutar osnovnog značenja o tome što se pod njim razumeva.

Osnovno značenje

Pojam antika u svom osnovnom značenju u literaturi obuhvata kulture izrasle na obalama Sredozemlja u razdoblju od oko 1200. ili 800. p.n.e. do oko 500. ili 600 g.n.e, tj. približno od pojave grčkih gradova-država (polisa) i grčke arhajske umjetnosti do propasti Zapadnoga Rimskoga Carstva i "paganske" kulture. Postoji zajednička i neprekinuta kulturna tradicija, koja započinje oko godine 800. pr. Kr, razvija se i uz razne preobrazbe održava kroz gotovo milenium i po. Nakon prvog stoleća pre naše ere uz to se u okviru Rimskog Carstva oblikovalo i političko jedinstvo.

Ponekad se u "antiku" uvrštava i starije doba Kretsko-mikenske kulture, koje započinje oko 1900. p.n.e. Većina autora ovo razdoblje razmatra posebno, jer kretsko-mikenska kultura u području Grčke i Egejskog mora propala je do oko 1100. p.n.e. uz velika razaranja i ekonomski, demografski i kulturni nazadak, pa sledi mračno razdoblje i nema kulturno kontinuiteta.

Pojam antika prvenstveno podrazumeva kulturu Grčke i Rima i svih zemalja koje su bile pod uticajem grčke i rimske kulture. Ponekad se to pobliže označava sintagmom klasična antika (ili klasična starina, ili klasična kultura), dok pojam "antika" može obuhvatiti i druge sredozemne kulture toga razdoblja (npr. židovsku, persijsku, egipatsku, keltsku itd.).

Pojam se počeo koristiti u Evropi u srednjem veku jer se o starim Grcima i Rimljanima generalno govorilo kao o "starima", dok se o kulturama i civilizacija koje su im prethodile nije znalo gotovo ništa (situacija se počela menjati tek u XIX. veku).

Antika i Stari vek

Antika je u uobičajenoj podeli istorije deo Starog veka (koji započinje pojavom prvih civilizacija u Mesopotamiji i Egiptu oko godine 3500. p.n.e., a završava padom Zapadnog Rimskog Carstva). Ponekad se i izjednačava s pojmom "Stari vek"; npr. Eduard Kale u knjizi Istorija civilizacija ima poglavlje "Antičko razdoblje" i piše: "Pod antikom se obično razumeva kulturna istorija Stare Grčke i Rima, no mi ovde (…) u antičke civilizacije uključujemo sve stare ili drevne civilizacije koje su se u raznim područjima Zemlje javile pre ili u vreme stare Grčke i Rima." (str. 23).

Antika je posljednje razdoblje Starog veka; sledi Srednji vek.

Šire značenje

U širem smislu (uobičajeno u svakodnevnom govoru, ponekad u literaturi), pojam antika označava davno prošlo vreme, davninu. Ponekad se koristi i kao pogrda (pezorativno): zastareli pogledi i vrednosti, koji su nekada nešto značili, a danas su besmisleni; također i osoba, koja ima takve poglede.

Pridev antički odnosi se na antiku u prvom smislu (antička filozofija, umetnost isl.), a antikni na opste značenje (antikni nameštaj, nakit, svetonazor idr.). Pridev antikvaran i imenica antikvitet označavaju predmet koji ima kulturnu vrednost po svojoj starini i retkosti.

Razdoblja unutar antike

Razdoblje antike (u osnovnom značenju) uobičajeno se deli u tri podrazdoblja. Granicu čine osvajanja Aleksandra Makedonskog (umro 323. g. p.n.e.) i uspon moći Rima.

Grčko doba. U prvom razdoblju antike grčka je kultura, iako donosi izvanredne novine, još marginalna u odnosu na stare civilizacije i velike sile onoga doba (Egipat, Asirija, Vavilonija, Persija).
Helenizam. Nakon Aleksandrovih osvajanja (do 323. g. p.n.e.), Makedonija postaje velesila i grčka se kultura naglo širi u zauzeta područja, koja su ranije većinom bila pod vlašću Persije, potiskujući tradicionalne kulture; tako nastaje razdoblje helenizma. S obzirom na brojčanu malobrojnost Grka i drevnost kultura pokorenih naroda, grčka kultura pritom doživljava značajne promene, koje mnogi istoričari označavaju kao dekadenciju.
Rimsko razdoblje. Razni istoričari različito označavaju kada prestaje razdoblje helenizma, a započinje rimsko razdoblje: od 201. g. p.n.e. (kraj Drugog punskog rata) do 30. g. p.n.e. (Egipat, posljednje kraljevstvo pod helenističkom dinanstijom, pada pod rimsku vlast). Reč je naravno, kao i uvek kada u istoriografiji postoje ovakva neslaganja, o procesu, gdje je svaki fiksni datum manje ili više arbitaran. U kulturnom smislu, Rimsko razdoblje je uveliko nastavak helenizma, jer su rimska znanost i umetnost ovisni o grčkoj; nova dostignuća razvijena su uglavnom u pravu i arhitekturi, a značajne promene događaju se u religiji: religije "uvezene" sa istoka (štovanje egipatskih Izide i Ozirisa, maloazijske Kibele, persijskog Mitre idr, te židovstvo i kršćanstvo) postepeno potiskuju staru grčku i rimsku religiju.

Početak i širenje antičke kulture

Početak antičke kulture u klasičnom smislu općenito se poistovjećuje s razdobljem nastanka Homerovih epova (i nešto kasnije Hesiodovih) i s početkom grčke kolonizacije prostora Sredozemlja u 8. vijeku p.n.e..

U slijedećim vijekovima Grci su širili svoje obrazovanje i kulturu cijelim Sredozemljem, a od vremena Aleksandra Velikog i na orijent pa i dalje, u Središnju Aziju. Rimljani su antičku kulturu prenijeli na srednju i sjeverozapadnu Evropu, gdje se ona kasnije, od ranog srednjeg vijeka razvila u srednjevjekovnu kršćansku zapadnjačku kulturu.

Kraj antike

Kao kraj razdoblja antike, različiti autori označavaju različite godine i događaje tokom tri stoljeća.

Godina 325. Nicejski koncil, prvi opći sabor krščanstva, koje te godine postaje priznata religija (a pola stoljeća kasnije i jedina dozvoljena).
Godina 393. Održane zadnje starovjekovne Olimpijske igre, nakon toga zabranjene kao paganske.
Godina 476. Svrgnut Romul Augustul, posljednji car Zapadnog Rimskog Carstva.
Godina 498. Krštenje franačkog kralja Klodviga.
Godina 529. Sveti Benedikt iz Nursije osniva prvi samostan na zapadu, a istovremeno se u Ateni zatvara Akademija, koju je 900 godina ranije utemeljio Platon. To je kraj antičke filozofije, pet godina nakon smrti zadnjeg starovjekovnog nekršćanskog filozofa Boetijea (524).
Godina 565. Smrt bizantskog cara Justinijana I, posljednjeg koji je imao djelomičnog u pokušaju da obnovi nekadašnje jedinstvo istočnog i zapadnog Rimskog carstva.
Godina 568. Upad Langobarda u Italiju, koji označava završetak seobe naroda na zapadu.
Godina 632. Početak arapskih osvajanja izvan Arapskog poluostrva.

Kraj antike, koji je ujedno i kraj starog veka, proces je osipanja političke moći Rimskog carstva i propadanja njegove kulture koji traje tokom oko tri stoleća; svaki pojedinačni datum je manje ili više arbitraran. Iako se u raznim udžbenicima i literaturi i danas kao kraj antike najčešće spominje 476. godina, kada pada Zapadno Rimsko Carstvo, današnji historičari obično smatraju da antika traje duže, do približno 600. godine, jer u mnogim područjima kulturni se kontinuitet nastavlja.

Tako npr. kasnoantički gradovi na istočnoj obali Jadrana nastavljaju i nakon 476. živjeti na istim kulturnim i ekonomskim osnovama, što se ne mijenja ni kada početkom VI. vijeka padaju pod političku vlast Istočnih Gota. Tek invazijom Avara početkom VII. vijeka većina tih gradova biva razorena. U ostalima su ostaci antike živjeli u agoniji još desetljećima, dok nisu podlegli snazi slavenske asimilacije. (Suić, str. 24-25)

O kraju antike pogledaj presvega članak kasna antika.

Pojava hriscanstva

U okviru Rimskog carstva javlja se kršćanstvo, koje krajem IV. veka n.e. postaje jedina dopuštena religija. Ono negira i uništava mnoge osnovne uvjete antičke kulture (tradicionalna religija, filozofija, pozorište, sportska takmičenja itd.), ali od nje je ovisno i neke njene dijelove prenosi u Srednji vijek.

Preteče antičke kulture

Korijeni evropske antike leže u tami. Njena se predhistorija može smjestiti u vrijeme oko 2000. p.n.. do 1600. p.n.e./1550. p.n.e., u razdoblje srednje heladike. Početkom tog razdoblja, dijelom već u vrijeme ran heladike oko 2200-2000 p.n.e. doseljavaju indoevropska plemena u Grčku.

Mikenska kultura

Očigledno pod uticajem minojske kulture sa Krete, prve visoke kulture u Evropi, koja je svoj procvat imala u vremenu oko 1900 - 1450 p.n.e., na kopnenom dijelu Grčke se iz kulture srednje heladike razvila mikenska kultura (oko 1600.-1050./00. p.n.e.). Polazište joj je vjerojatno bilo u Argolisu i pojavljuje se iznenadno s bogatim grobovima (od oko 1600 p.n.e.). Između ostalog, mikenska kultura je od minojske preuzela pismo. Tzv. linearno pismo A koje se, između ostalog, koristilo na Kreti a do danas nije potpuno odgonetnuto jer su tekstovi pisani nepoznatim jezikom, modificirano je u tzv. linearno pismo B. Pismo B se sreće na brojnim glinenim pločicama nađenim i u palačama u Pilu, Tebi i Mikeni na grčkom kopnu, kao i na Kreti u Knososu kojim je u međuvremenu vladala Mikena.

Poznata su prekrasna središta mikenske kulture. Značajna nalazišta su Mikena, Pil, i Tirint na poluostrvu Peloponezu, Orhomen i Gla u središnjoj Grčkoj kao i Miletu u zapadnom dijelu Male Azije i niz drugih.

Gradska središta su imala dijelove nazvane zamak ili palača, koji su u većini slučajeva bili u 13. stoljeću jako utvrđeni. Bogati kupolasti grobovi, fina, dijelom bogato obojena keramika, umjetnički obrađeno zlato, srebro i fajansa i slični nalazi svjedoče o bogatstvu i specijaliziranosti gospodarskog sistema sa središnjom upravom. Njegovane su žive trgovinske veze s Bliskim istokom, Asirijom i Egiptom. Mikenska keramika je bila omiljena u velikom dijelu Sredozemlja, a vjerojatno su u južnoj Italiji postojala grčka trgovačka naselja.

Mračno razdoblje

Vrijeme između 1200 i 750 p.n.e. se obično naziva "mračno razdoblje" jer iz tog vremena gotovo da i nama tragova.

Početkom tog razdoblja su mnogi gradovi na grčkom kopnu razoreni, čime je nestala i podloga za kulturu palača. Mikenska tradicija je nastavljena još oko 150 godina, prije nego je počelo tzv. protogeometrijsko razdoblje (oko 1050-900 p.n.e.). Prema predaji, oko 1050. p.n.e. počinje snažno osporavano razdoblje "Jonskih selidbi" tokom kojih su stanovnici grčkog kopna naselili egejska ostrva i Malu Aziju. Na grčkom kopnu se pruža vrlo difuzna slika: nađeno je vrlo malo naselja, a i ta izgledaju, za razliku od mikenskog razdoblja, vrlo siromašno. Međutim u Lefkandi, na grčkom ostrvu Eubei, se pruža sasvim drugačija slika: tamo su pronađeni, pored naselja s velikom zgradom kneza Lefkandija, grobovi koji su bili vrlo bogato opremljeni.

Tokom zadnjih desetleća se, zahvaljujući mnogim novim nalazima, "mračno razdoblje" ipak polako rasvetljava. Prema pretpostavkama znanstvenika koji se bave istraživanjem Homera, u različitim delovima Ilijade ogledaju se prilike tog vremena. To je vrijeme bilo očigledno vrlo značajno za razvoj grčkog društva, sve do grčkih polisa.

Nakon 8. veka p.n.e. su kontakti s prednjim Orijentom ponovo vrlo intenzivni i nastaju trgovinske stanice na Kipru i u Siriji. Pretpostavlja se da su već u kasnom 9. veku p.n.e. preuzeli pismo od Feničana.

Grčka i helenistički svet

Počeci stare Grčke

(glavni članak: Stara Grčka)

S tako zvanim arhaičnim razdobljem u ranom 8. vijeku p.n.. počinje stvarno razdoblje antike. Od 776. p.n.e. su poznate liste pobednika Olimpijskih igara. U razdoblju od oko 770 do 540 p.n.e. se Grci u vrijeme velike kolonizacije šire prema zapadnom Sredozemlju (prije svega na Siciliju i u južnu Italiju), severna ostrva u Egejskom moru i na Crno more. U Maloj Aziji su se već ranije naselili. U tom razdoblju (negdje između 750 i 650 p.n.. su zapisani i Homerovi epovi Ilijada i Odiseja, najstariji literarni spomenici zapada; u to je vreme (oko 700 p.n.e.) delovao i Hesio.

Nastajanje polisa

Istovremeno, stvara se i sustav grčkih gradova-država, polisa, pri čemu je većina njih imala samo mali broj stanovnika.

Sparta, vojnička država u nastajanju na jugu Peloponeza, podvrgla je svojoj vlasti Meseniju i na taj način uspostavila kontrolu nad cijelim jugozapadnim dijelom poluostrva. Grad sa svojom oligarhijskim ustavom može se smatrati prvim primjerom od tada prevladavajuće polis-strukture.

I u velikom broju drugih grčkih gradova-država je ustav uređivao zajednički život građana, ali ni tiranija, kao što je postojala oko 650 p.n.e. na primer u Korintu i u Megari, nije bila baš retkost.

U Ateni se korak po korak gradio demokratski sustav. Nakon što su Drakon (621 p.ne..) i Solon (594/59 p.n..) donijeli svoje zakone, Pizistrat i njegovi sinovi su uspeli još jednom, u razdoblju između 561 i 510 p.n.e., obnoviti tiraniju. Međutim, do 501 p.n.e. su reforme Klistena dovele do konačnog proboja atičke demokracije.

Razdoblje procvata Atine

S atiskom podrškom Jonskom ustanku oko 500 p.n.e. počeo je sukob s Perzijom koji je trajao skoro dvesto godina, u početku kao Perzijski ratovi o kojima nas "otac istorije" historičar Herodot izvešćiva nekad manje, a nekad više pouzdano.

Kad Persjanci upadaju u Grčku, Atinani ih 490 p.n.e. pobeđuju u Maratonskoj bici. Deset godina kasnije, perzijski Veliki vladar Kserkso I okuplja veliku vojsku i kreće u kaznenu ekspediciju, da osveti poraz svog oca u bici kod Maratona. Međutim, gubi pomorsku bitku kod Salamine s atenskom flotom pod zapovjedništvom Temistokla, a 479 p.n.. kopnena vojska gubi bitku kod Plateje s udruženim vojskama grčkih polisa. Time je Persja za neko vrijeme potisnuta, a grčki polisi u Maloj Aziji oslobođeni.

S osnivanjem Atičkog pomorskog saveza 477 p.n.e. pod vodstvom Atene, za nju počinje razdoblje procvata koje traje do kraja vladavine Perikla 429 p.n.e.. U tom razdoblju nastaju neka od najznačajnijih filozofskih, literarnih i arhitektonskih dela stare Grčke: Eshilove tragedije, tada stvaraju Sofoklo i Euripid, a tada se gradi i Partenon na Akropolisu . U to je vrijeme u Ateni delovao i Sokrat, Platonov učitelj.

Borba za prevlast

Rastuće protivništvo između Atene kao pomorske i Sparte kao kopnene sile, dovelo je 431 p.n.e. do Peloponeskog rata koji je trajao 30 godina, a povesničar Tukidid ga je vrlo upečatljivo opisao. Ovaj sukob, u kojem su se uspasi zaraćenih strana neprekidno smenjivali, završio je 404 p.n.., uz pomoć koju su Spartancima pružili Perzijanci, potpunim porazom Atene i uspostavljanjem privremene hegemonije Sparte nad Grčkom.

U prvoj polovici 4. vijeka grčki gradovi gotovo neprekidno ratuju jedni protiv drugih, svi protiv svih, menjaju se saveznici - uz neprekidno uplitanje perzijskih careva - pri čemu se čežnja za općim mirom koristi i za promidžbene ciljeve. Teba smenjuje 371 p.n.e. Spartu u njenoj ulozi hegemona nakon bitke kod Leuktre, ali je i prevlast Tebe trajala kratko. Time je Peloponeski rat, kako se to kasnije pokazalo, osetno poremetio dotadašnji odnos snaga.

Za to se vreme na Siciliji moćna Sirakuza dokazala protiv trgovačke republike Kartage, koja je još od ranog 5. veka p.n.e. bila u konfliktnom odnosu s grčkim polisima. Osim toga, za razliku od matične zemlje, na Siciliji se kao oblik vladavine održala hegemonija u velikom broju gradova.

Tek prisilno ujedinjenje Grčke od strane Filipa II Makedonskog okončalo je neprekidne borbe za prevlast između polisa. Atenjani, kao Demosten, smatrali su ga ne-grčkim barbarom, ali on je sa svojom izvrsnom vojskom dobio bitku kod Kairona 338 p.n.e. i uspostavio hegemoniju nad Helom, što je godinu dana kasnije i osnaženo Korintskim savezom.

Vreme helenizma (336 do 30 p.n.e.)

Nakon što je 336 p.n.e. ubijen Filip II, nejgov sin Aleksandar Veliki vodi grčko-makedonsku vojsku u Aziju i u nekoliko godina osvaja celo persjsko Carstvo. Aleksandrov pohod je utro put grčkoj kulturi u čitavom tada poznatom Orijentu, od Egipta, Mezopotamije i Persje pa sve do granica Indije. Nakon Aleksandrove smrti 323 p.n.e. u Babilonu, njegovi naslednici Dijadosi (većinom njegovi generali) su nakon dugotrajnih međusobnih ratova podelili carstvo između sebe. U svim delovima carstva - od ptolomejskog Egipta na zapadu pa sve do seleukidskog carstva na istoku - helenizam je tokom sledećih vekova bio određujuća kultura.

Razdoblje helenizma je bilo obelezeno otovo neprekidnim borbama tri velesile (Ptolemejevii, Seleukidi i Antigonidi) za prevlast. Početkom 2. veka je Rim intervenirao u Grčkoj. 146 p.n.e. Rimsko Carstvo podvrgava pobeđene članove ahajskog saveza provinciji Makedoniji i razara vodeći polis tog vremena, Korint. Mnogi polisi, kao Atena i Sparta, neko vrijeme još ostaju, bar formalno, nezavisni. Nedugo zatim je usledilo pridobijanje Pergamona i 63 p.n.e./64 p.n.e. i zadnjih ostataka Seleukidskog područja. Zadnja država slednica Aleksandrovog carstva, Egipat Ptolemejevića čija je zadnja vladarica bila Kleopatra VII, integrirana je 30 p.n.e. u Rimsko Carstvo. Time je prestao postojati svet helenističkih država kao uticajni vojni i politički faktor tadašnjeg svieta. Grčka kultura je ipak nastavila život nesmanjenom snagom u Rimskom Carstvu sve do njegovog nestanka na zapadu, a nakon toga u Vizantiji.

Rimska imperija

(Glavni članak: Rimsko carstvo)

Nakon Grka, Rimljani postaju sledeći nositelji i posrednici antičke kulture. Što dalje su prodirali na Levant, tim više su prihvaćali književnost, filozofiju, umetnost, arhitekturu kao i kulturu svakodnevnog življenja Grka, da bi zatim preuzeto širili dalje na područje zapadnog Sredozemlja i dalje, sve do Rajne i britanskih ostrva.

Koreni Rima

Rim, prema legendi osnovan 753 p.n.e., nastao je, kako smatraju prema novijim istraživanjima, tek krajem 7. veka spajanjem više selskih naselja uz plićine na donjem dijelu reke Tibra. Politički i kulturno, Rim je dugo bio pod etrušćanskim uticajem. S druge strane, Etrušćani su još od ranije imali intenzivne kontakte s grčkim kolonistima.

Rimska Republika (oko 500 do 27 p.n.e.)

(Glavni članak: Rimska Republika)

Rimljani su se oko 500 p.n.e. oslobodili prevlasti Etrušćanskog grada-kraljevstva, proterali zadnjeg rimskog kralja Lucija Tarkvinija Oholog i razvili vlastiti, prvi oblik republikanske vlasti. U idućim desetlećima, do oko 450 p.n.e., stvara se tablica dvanaest zakona koja bileži prve civilne, kaznene i procesnopravne norme rimskog prava. Ustavom je utvrđena podela vlasti, i time su položeni temelji Rimske Republike.

Do 272 p.n.e. su Rimljani ovladali celom Italijom južno od doline rijeke Po. S Punskim ratovima protiv pomorske sile Kartage u 3. i 2. vijeku p.n.e. počinje uspon Rima prema položaju supersile starog vijeka i za više stoljeća preuzima vlast nad cielim Sredozemljem. Posle 200 p.n.e. Rim se miješa i u politiku helenističkih velesila i preuzima protektorat nad istočnim Sredozemljem. 148 p.n.e. Makedoniju Antigonida, 63 p.n.e. područje Seleukida i na kraju 30 p.n.e. Egipat Ptolemejevića postaju rimske provincije.

Istovremeno, u samom Rimu se odvija niz kriza izraženih sukobima između pretstavnika patricija koji su ustrajavali na zastarelim socijalnoekonimskim strukturama i plebejaca koji su tražili reforme. U vreme građanskih. ratova kriza kasnog razdoblja Rimske Republike dosiže vrhunac, i postaje jasno da je Republika kao takva nadživljena. Time postaje moguć principat. Već je Gaj Julije Cezar svojim položajem doživotnog diktatora dosegao status monarha. Prvim rimskim carom smatra se August, Cezarov nećak i naslednik, koji je s principatom uspe umjesto razrušene republike uvesti monarhističko državno uređenje.

Doba rimskih careva

Glavni članak:Rimsko Carstvo

Rimsko Carstvo, kako ga je zasnovao August, su on i njegov naslednik Tiberije vodili sigurnom rukom. No već u vrijeme Kaligule, Klaudija i Nerona se pojavljuju prvi znaci raspada. Nakon jedne krizne godine (Godina četiri cara) na vlast dolazi dinastija Flavijevaca (Vespazijan, Tit i Domicijan). Njihova je vladavina sve u svemu, kako na vanjsko- tako i na unutarpolitičkom planu, bila vrlo uspešna. Nakon što je Domicijan u jednoj zaveri ubijen, ponovo sledi jedno krizno razdoblje koje koja je uglavnom prevladana u vreme tzv. Pet dobrih careva.

Upravo u vreme tih "dobrih careva" imperijadoživljava (u prvoj polovini 2. veka) svoj najveći procvat i veličinu (ekspanzija u vreme Trajana, povrat teritorija i osiguranje granica pod Hadrijanom). Ubrzo nakon toga sve više raste pritisak na granice carstva. Na severnim i severoistočnim granicama su to bili Germani, na istočnim Parti (koji su se uprkos nekoliko poraza uspjeli dokazati) a kasnije i Sasanidi. Sa smrću Marka Aurelija 180. završava razdoblje koje su mnogi smatrali da je bilo "zlatno doba", što bi se moglo samo uvjetno takvim smatrati.

Kasna antika (284 do565/632)

Krajem 3. veka car Dioklecijan uspeva, uvođenjem tetrarhije još jednom postići stabiliziranje carstva. To vreme početka kasnog starog vijeka obelženo je prijelomnim događajima. Priznavanje i privilegiranje hrćanstva u vrijeme Konstantina I (koje je prije toga bilo ponekad i krvavo progonjeno) predstavljalo je značajan odmak od antičke kulture, a posebno od antičke filozofije i religijskog pluralizma.

Sa smrću Julijana propao je zadnji pokušaj oživljavanja poganskih kultova povezivanjem sa novoplatonizmom 363.; svi sledeći carevi bili su kršćani.

Valentinijan I uspijeva stabilizirati zapadni deocarstva, ali u okviru seobe naroda 378. dolazi do bitke kod Adrinopolisa, i time do nove krize. Car Teodosje I Veliki je sredio stanje na istoku carstva i istovremeno je bio zadnji car koji je vladao celim Rimskim imperijem. On je proglasio hršćanstvo državnom religijom. No sve do, najmanje, u 6. vijeka se dokazano na području imperija nalaze pogani.

Nakon podele carstva 395. imeđu sinova cara Teodosija samo se Istočno Rimsko Carstvo kojim se upravljalo iz Konstantinopolisa pokazalo trajno sposobno za život (latinski je do 7. veka ostao službeni jezik). Tzv. Zapadno Rimsko Carstvo je sve slabije odolevalo navalama Huna i Germana. Došlo je do postepenog raspadanja rimske vojske, dok su Germani zaposeli mnoge zapadne provincije i pri tome preuzeli mesta rimskih upravljača. Promene do kojih je dolazilo zbog posledica seobe naroda izgleda da nisu bile ni približno tako lake i jednostavne kao što se dugo vjerovalo, i sad su ponovo predmet znanstvenih rasprava. 410. su Rim opljačkali Zapadni Goti, a 455. Vandali.

Tradicionalna istorija, koja tom događaju nije pridavala veliku pažnju, često ga je smatrala "krajem starog veka"; danas se odustalo od tog stajališta. Zbog više razloga se danas i 6. vijek ubraja u stari vek. Istočnorimski car Justinijan I Veliki (527.-565.) je pokušao ponovo, i to s doista dobrim rezultatima, obnoviti celi imperij, što na kraju ipak nije uspelo - uz ostalo su Sasanidi vršili veliki pritisak na istočne granice. U Istočnorimskom carstvu su antička kultura i duhovni svet živeli i dalje do u srednji vek, ali tu su značajni rez donela sa sobom Arapska osvajanja i odvojila kasnoantičko ranovizantsko carstvo od srednjevjekovnog Vizanta.

Značenje i uticaj antike

Značaj antike za daljnji razvoj svetske istorije je gotovo neprocjenjiv. U tom razdoblju leže korijeni razvoja zapadnog sveta. Jonska filozofija prirode, antička demokratija, Rimsko pravo i religijski pluralizam i tolerancija su ostavština antike na koju se nadovezuju današnji prosvetitelji, teoretičari države, prirodne znanosti, borci za ljudska prava i mnogi drugi.

Do danas su sačuvana brojna svedočanstva o veličini i značenju tog razdoblja - pored sačuvanih tekstova filozofske, literarne ili istorijske naravi - brojni objekti grčke i rimske umjetnosti: od velikih skulptura do minijatura, keramike i t.d. Velike antičke zbirke nalaze se u Rimu, Ateni, Napulju, Parizu, Londonu, Münchenu, Petrogradu, Beču i Berlinu. Za upoznavanje svakodnevnog života u to vreme značajna su arheološka nalazišta u Pompejima, Delfima, Pergamonu i čitavom nizu drugih mesta.

Kad se u Italiji u 15. veku počelo ponovo ceniti i oponašati očuvane ostatke (uglavnom rimske) umetnosti starog vijeka, to je razdoblje nazvano renesansa, tj. ponovno rođenje antike.

Međutim, ne treba smetnuti s uma da se antika u srednjem veku nije nikada potpuno ugasila. Uz Vizantince i Arape, i u Evropi je tokom Srednjeg veka zahvaljujući nekim aktivnostima redovnika i karolinškoj renesansi (kraj VIII. i početak IX. vijeka) sačuvano nešto od antičkog nasleđa.

Novija istraživanja naglašavaju neke neprekinute linije između antike i srednjeg veka.

Tek u XIV. veku u Evropi (na području latinskog hršćanstva odnosno katoličanstva) razvija se interes za izgubljene tekovine antike (Renesansa), koje su uvelike sačuvane zahvaljujući islamskim Arapima uz posredovanje Židova. Uz obnovu interesa za antičku umetnost i književnost povezan je i svetonazorski okret od srednjevjekovne prevlasti religije tj. usmerenosti na onostrano (transcedentno, metafizičko, na Boga) ka interesu za ovaj svet i za čovjeka (humanizam). Tada započeti duhovni razvoj dovodi do prosvjetiteljstva i moderne. Suvremna zapadna kultura i civilizacija nezamisliva je bez grčke nauke i filozofije, bez Rimskog prava, bez grčke i rimske arhitekture i umetnosti.

Antički autori

U nastavku su navedeni neki najvažniji sačuvani antički autori i njihova dela.

Herodot: istorija
Tukidid: Peloponeski rat
Ksenofon: Helenika
Ksenofon: Pohod deset hiljada
Arian: Pohod Aleksandra Velikog u Aziji
Pauzanije: Opis Grčke
Plutarh: Veliki Grci i Rimljani
Polibije: istorija
Livije: Rimska istorija
Diodor: Biblioteka
Salust: Katalinina zavera
Salust: Rat protiv Jugurta
Cezar: Galski rat
Cezar: Građanski rat
Tacit: Anali
Tacit: Germanija
Nepoznati autor: istorija Augusta