Pećka patrijaršija: Odsjaj raja

Iza bodljikave žice, kontrolnih punktova i masivnih drvenih vrata uokvirenih kamenom kapijom, nalazi se svet tišine i spokoja i centar srpske duhovnosti.

Napisala: Helena Zonta
Snimio: Dragoljub Zamurović

Na izlazu iz Peći, u zapadnom delu Kosova i Metohije, prema granici sa Crnom Gorom, mali prašnjavi put vodi uz reku Bistricu, u delu gde ona iz duge i burne klisure usporava, ulazeći u ravnicu. Na kraju puta je manastir Pećka patrijaršija, centar srpske duhovnosti i kulture, obgrljen Bistricom, uokviren Prokletijama i Rugovskom klisurom.

Veruje se da je odluku da se manastir podigne baš na tom mestu doneo osnivač srpske crkve, sveti Sava. Savinu zamisao ostvario je njegov naslednik na arhiepiskopskom prestolu, Arsenije I, izgradnjom crkve svetih Apostola u trećoj deceniji XIII veka.

Manastir je postao sedište patrijaršije, odnosno Stavropigijalna lavra, 1346. godine, kada je dotadašnji pećki arhiepiskop, Janićije II, proglašen za patrijarha. Nedelju dana kasnije, Janićije II je krunisao kralja Dušana za cara. Srpska crkva je tada reorganizovana kao patrijaršija i pod njenu jurisdikciju došle su sve teritorije kojima je car Dušan vladao, od Dunava do Peloponeza, uključujući i Svetu goru.

Posle Kosovske bitke, 1389. godine, kako se kulturni, duhovni i državni centar sa Kosova pomerao na sever, ka Savi i Dunavu, tako je Pećka patrijaršija postepeno gubila eparhije, koje su dolazile pod jurisdikciju ohridske arhiepiskopije. Kada je otomanska vojska osvojila Smederevo 1459, a patrijarh Arsenije II umro 1463. godine, Pećka patrijaršija je konačno dospela pod potpunu vlast ohridskog arhiepiskopa.

Patrijaršija je obnovljena tek 1557. godine zahvaljujući Mehmed-paši Sokoloviću, uticajnom veziru u otomanskoj Porti, poreklom iz Hercegovine, koji je postavio svog rođaka Makarija na „presto Svetog Save“. U sastav Pećke patrijaršije ušle su sve zemlje u kojima su živeli Srbi što je, pored stare teritorije u južnoj i severnoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatalo deo današnje Bugarske, celu Bosnu i Hercegovinu sa Dalmacijom, kao i Srem, Slavoniju, Banat, Bačku s Baranjom, teritorije do Budima, Temišvara i Arada. Tada su prvi put skoro svi Srbi, koji su živeli pod vlašću različitih vladara, okupljeni u jednu crkvenu zajednicu.

Ponovnim uspostavljanjem Pećke patrijaršije nije bio obnovljen samo verski život srpskog stanovništva, već i tradicija srpske srednjovekovne države. Vremenom se želja za oslobođenjem od otomanske vlasti stopila sa idejom vaskrsenja srpske države, pa su pećki patrijarsi, kao učeni ljudi i političari, bili vođe naroda, ne samo po duhovnim već i po svetovnim pitanjima. Posle jednog neuspelog ustanka, u savezništvu sa austro-ugarskom vojskom, 1689. godine, oko 30.000 porodica krenulo je za patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem u Vojvodinu, u talasu iseljavanja koji se danas naziva „Velika seoba Srba“.

Pozicija Patrijaršije, kao verskog i svetovnog centra, bila je prilično uzdrmana posle ustanaka i seoba. Postepeno je padala pod grčki uticaj, dok konačno nije ukinuta 1766. godine, a teritorije sa srpskim stanovništvom došle pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Međutim, od 1807. godine, mitropoliti i episkopi ponovo su birani iz raško-prizrenske eparhije i oni su budili i održavali srpsku nacionalnu svest tokom XIX veka, naročito u drugoj polovini kada je oslabljeno Otomansko carstvo težilo da sačuva teritorije, a albanski živalj stečene privilegije. Nakon Berlinskog kongresa 1878. godine, kada je Srbiji priznata nezavisnost, nasilje nad srpskim stanovništvom i njegovim kulturnim nasleđem se intenzivira, a Kosovo ostaje van granica Srbije, kao jedan od poslednjih bastiona turskog carstva na izdisaju.

Pećka patrijaršija je u potpunosti obnovljena tek posle Prvog svetskog rata, 1920. godine, kada je mitropolit Dimitrije ustoličen za patrijarha, a srpska crkva ponovo uzdignuta na stepen patrijaršije. Kraj Drugog svetskog rata, kada je većina monaha bila primorana da pobegne iz manastira zbog nasilnih progona, dočekao je samo jedan stari kaluđer. Agrarnom reformom konfiskovani su veliki manastirski posedi, te je od 800 hektara ostalo samo 30 hektara obradive zemlje i 30 hektara šume. Bilo je predviđeno da manastir bude pretvoren u muzej.

Novi život Patrijaršije počinje 1957. godine kada mati Fevronija dolazi sa još sedam sestara iz manastira Tavna u Bosni. Igumanija Fevronija se seća da su se u prvo vreme stanovnici Peći bunili što je manastir posle toliko vekova postao ženski, te nisu dolazili. Međutim, vremenom su zavoleli revnosne i vredne monahinje koje su, kako kaže igumanija, godinama „kućile kuću“. Manastir je bio potpuno zapušten. Čuvar Ramo, čija je porodica vekovima čuvala manastir a za uzvrat dobijala hranu i zemlju, morao je da napusti manastir jer više nije bilo mogućnosti da mu se obezbedi hrana. Sestrinstvo je živelo u teškim uslovima dok je strpljivo obnavljalo deo po deo manastira, vraćajući mu pređašnji sjaj i pretvarajući oronulo zdanje u, kako kažu posetioci, „raj na zemlji“.

Jedan diplomata iz Danske ovako je pokušao da izrazi svoje oduševljenje: „Ja sam zadivljen. Ne mogu da nađem reči, osećam nešto jako čudno, ne znam kako da opišem, ali ja bih ovako zamislio raj.“

Razlika između unutrašnjeg, spokojnog sveta i onog spolja u poslednjih osam godina još više je naglašena. Naime, manastir je okružen bodljikavom žicom, ogradom od maslinastozelenih vojnih burića, tenkovima, kontrolnim punktovima i italijanskim vojnicima u sastavu KFOR-a.

Od ulaska NATO trupa na Kosovo, 12. juna 1999. godine, manastir je pod neprestanom zaštitom italijanskih snaga jer je širom Kosova uništeno, posebno tokom leta i jeseni 1999. godine, više od 100, dok je u martu 2004. godine, za samo dva dana, ruinirano više od trideset sakralnih objekata. Nasilje nad srpskom kulturnom baštinom na Kosovu je ugrozilo opstanak srpskih crkava i manastira, te je neprekidna zaštita postala deo svakodnevnog manastirskog života. Zato je, posle juna 1999. godine, manastir dospeo na Uneskovu listu ugrožene svetske baštine.

Monahinje izlaze samo uz pratnju italijanskih i, u skorije vreme, slovenačkih vojnika. Ove hrabre žene, u dugim crnim mantijama, Nike patikama ili Dr. Martens čizmama, navikle su se, pod stare dane, na oružje, vojnike, vožnju u oklopnim vozilima, na mrke poglede ljudi na ulicama, na viku i pretnje, gađanje kamenjem, pa čak i na napade protivavionskim granatama. Međutim, sestre su zadovoljne što ih čuvaju italijanski vojnici. Jedna stara monahinja kaže: „Ovi vojnici su toliko dobri, pažljivi, puni ljubavi. Italijani su divni ljudi, nežni. Imamo veliku sreću što nas čuvaju Italijani jer su baš dobri, hoće da nam pomognu.“ Vojnici uvek priskaču u pomoć, bilo da se radi o bezbednosti ili o svakodnevnim poslovima, od popravljanja električnih instalacija do isporuke hleba.

Sestre se jedino žale da su vojnici pojeli sve žabe iz Bistrice, pa se uveče više ne čuje njihov kreket. Kada sam ih pitala da li su stvarno pojeli žabe ili ih to samo bije loš glas, vojnici su mi iskreno odgovorili da jesu i da su bile veoma ukusne!

Ali, noću se i dalje čuje ćuk koji verno daje ritam patrijaršijskim noćima, uz žubor Bistrice koja protiče preko oblog kamenja. Čuje se i žamor gostiju koji pred spavanje pričaju pored plavičastih kontura crkve i konaka, jedva vidljivih u mraku, dok u maloj kapeli monahinja tiho čita povečerje, uz jednu usamljenu sveću i crne siluete pospanih sestara. Ipak, ponekad ovu idilu naruše basovi albanske turbo-folk muzike iz restorana podignutog tik uz zapadni bedem Patrijaršije.

Jutro oglašava malo, ali glasno manastirsko zvono i crveni petao, koji u ekonomskom dvorištu, iza konaka, održava red među mnogobrojnom živinom.

Pored kokošaka, gusaka i ćurana, u „ekonomiji“, kako kažu monahinje, živi jedno tele i šest krava; mleko se koristi svakodnevno za svež sir, kajmak i jogurt. Ambari su puni kukuruza i pšenice, a planira se obnavljanje vodenice, kako bi sestre mogle same da prave brašno. Takođe, iza konaka, pored hladne bistričke vode je ribnjak koji vrvi od pastrmki, uz pokojeg podgojenog šarana i soma. U voćnjaku se gaje šljive i orasi; od šljiva se u jesen peče jaka rakija, a orahe sestre krckaju dok posle ručka sede i rade zajedno, što zovu „moba“, slušajući duhovnu muziku ili propovedi crkvenih velikana. Pored crkve su dva dugačka reda belo-plavih košnica; sestre Julijana i Matrona prave čuveni patrijaršijski med. Posetioci ne propuštaju priliku da ponesu barem jednu teglu ovog gustog, tamnog melema.

Svaka monahinja ima svoje zaduženje, odnosno poslušanje, koje određuje igumanija, ali poslušanje imaju i gosti, koje sestre zovu „civili“. Posle juna 1999. godine nekoliko Pećanki ostalo je da živi u manastiru jer su im muževi, sinovi i braća bili kidnapovani ili ubijeni. One Patrijaršiju nazivaju svojim domom i zahvalne su što su kod sestara našle utočiste, mir i nadu.

Na nedeljnoj liturgiji, koju služi mladi otac Dositej, okupe se svi koji borave u manastiru: dvadeset četiri sestre, uključujući i nekoliko mladih iskušenica, gosti, radnici koji pomažu sestrama i malobrojne porodice povratnika u Peć i okolna sela – Ljevošu, Sigu i Brestovik. Sveće koje vernici drže mogu na prste da se izbroje.

„Ranije je dolazilo mnogo naroda. Mladi ljudi dođu ovde, pevaju, igraju, piju vodu, zabavljaju se. Ovde je bilo puno, nisi mogao do crkve da dođeš koliko je onda bilo naroda“, seća se igumanija. Ranije su se Srbi i Albanci, naročito đaci, družili u porti manastira, a veliki broj Pećanaca se okupljao, posebno za Božić, manastirsku slavu i druge velike praznike. Jedna stara Albanka iz Peći kaže: „Mi smo uvek poštovali sve praznike koje su naše komšije Srbi držali i sećam se da sam uvek najviše volela da vidim kako pale badnjak u Patrijaršiji. Svi smo mi tad zajedno išli, posle smo jeli jabuke i orahe. Mnogo je bilo lepo.“

Sada više nije tako. Neki Albanci bi želeli da dođu, ali iz straha od reakcija sunarodnika ne posećuju Patrijaršiju. Drugi ne dolaze jer vide Patrijaršiju kao pretnju i simbol neprijatelja. „Stalno su govorili da će da sruše i kamen temeljac Patrijaršije, ali ne da Bog. Bog nas čuva“, govori igumanija. Tokom našeg boravka jedna Albanka iz Peći je sa svoje tri ćerke posetila manastir: „Ja sam kao mlada stalno dolazila ovde da se družim. Nedostaje mi to jer ovo je stvarno divno. Baš sam volela da moje ćerke vide kako je prelepo. Hoću da one dolaze ovde slobodno, da se druže. Ovo je mnogo lepo mesto.“

Iako manastir više nije posećen kao ranije, ipak je postao nezaobilazna tačka za međunarodne zvaničnike, osoblje UN, vojnike KFOR-a i druge posetioce na Kosovu. Veliki tomovi knjiga utisaka prepuni su reči divljenja i zahvalnosti onih koji dolaze iz svih krajeva sveta, od Nepala i Indije do Amerike, od Južne Afrike do Islanda.

Jedan engleski oficir priča: „Neverovatan deo istorije, zarobljen u ovoj namučenoj zemlji. Divne i potresne freske. Počastvovan sam što sam bio u prilici da ovo iskusim.“

Svi posetioci razgledaju crkvu s oduševljenjem, sa sjajem u očima, a uši pažljivo naćulje dok slušaju gospođu Dobrilu koja pripoveda o istoriji manastira i blagu koje on čuva. Dive se dragocenim freskama koje prekrivaju, čini se, svaki delić starih kamenih zidova i brojnim ćivotima patrijarha, episkopa i mučenika. Posebno se ističe ikona Majke Božje, za koju se veruje da ju je Sveti Luka naslikao još u drugom veku, a Sveti Sava doneo iz Jerusalima; ugrađena u raskošni izrezbareni tron, čudotvorna ikona sija, okićena zlatom, darovanim iz zahvalnosti za uslišene molitve.

Za Srbe je dolazak u Patrijaršiju, kao jedno od najsvetijih mesta, jedinstveno duhovno iskustvo i poseban blagoslov. Jedna Srpkinja, izbegla iz Prištine, kaže: „Zahvalna sam Bogorodici što mi je dozvolila da dođem ovde, da se pomolim i zapalim sveću, da vidim ovu lepotu. Molim se za sestre jer one čuvaju ovo sveto mesto. Molim se da nam Gospod Bog da snage da izdržimo i da se vratimo na svoja vekovna ognjišta, da se vratimo kući.“ Za Srbe, posebno one koji žive raseljeni, Patrijaršija predstavlja čvrstu vezu sa zemljom, sa Kosovom. I zato, iako je svakodnevni život težak i pun neizvesnosti, igumanija kaže: „Mi ćemo da ostanemo ovde, Bog nas čuva, a daće Bog da ostanu i Italijani“, i uz osmeh dodaje rečenicu kojom često završava razgovore: „Šta ćeš, borba vidljiva i nevidljiva.“

Pećka patrijaršija

Na Kosmetu kod Peći, gde se Pećka Bistrica probija kroz uske klance Rugovske klisure, da bi se razlila u metohijskoj ravnici, tokom XIII i XIV veka podignut je veliki kompleks Pećke patrijaršije. Tekst i fotografije: Kosta Rakić

Manastir, vekovno stecište srpskih episkopa i patrijaraha koji su ovde i sahranjeni, od kraja XIII veka pa sve do 1766. godine, opstavši u srednjem veku i tokom turske vladavine, bio je duhovno središte srpskog naroda i pravoslavlja, središte crkvene organizacije, najpre Srpske arhiepiskopije, a od 1346. godine i patrijaršije. Cela istorija stilova srednjovekovnog zidnog slikarstva može se sagledati na zidovima pećkih crkava.

Manastirski kompleks, udaljen kilometar od Peći, skupina je najvrednijih graditeljskih i umetničkih spomenika, a sačinjavaju ga četiri crkve: glavna, Svetih Apostola (polovina XIII veka), Crkva svetog Dimitrija (1316–1320) i 1330. godine prizidani uz južnu fasadu glavne crkve hramovi Svete Bogorodice Odigitrije i Svetog Nikole. Uz crkve Sv. Apostola, Sv. Dimitrija i Sv. Bogorodice podignuta je u isto vreme i prostrana, sa svih strana kao trem otvorena priprata, u ono vreme arhitektonsko remek-delo, koja je kasnije zazidana. Posred priprate postojala je i kula-zvonik, naknadno porušena. Sadašnji zvonik sagrađen je pre više od trideset godina kao zadužbina patrijarha Germana. Na uzvišenju koje se prostire iznad reke nalaze se ostaci utvrđenja što je vekovima štitilo manastir, a na obroncima Prokletija živeli su u pećinama isposnici, monasi, povinujući se najstrožim normama monaškog života.

Priprata   Danilo II je ispred sve tri crkve – Sv. apostola, Sv. Dimitrija i bogorodice Odigitrije podigao u XIV veku i prostranu zajedničku pripratu i ispred nje veliki pirg koji više ne postoji. priprata je posebna građevinska celina i nema upoređenja ni u srpskoj ni u vizantijskoj arhitekturi. Nesrazmerno je velika u odnosu na svaku od tri crkve – namena joj je bila da služi kao priprata trima crkvama za liturgijske i druge obrede. Nepravilnog pravougaonog oblika, slobodnim stranama koje su građene u vidu tremova sa arkadama – oslonjena je na istočnom delu na sve tri crkve. Otvorena je sa svih strana i važila je za remek delo arhitektonske celine. zidana je od mešanog materijala.   Glavna obeležja građevine su oslikane fasade, zvonik, mermerni pod, stubovi i freske na svodovima. Prilikom obnove, sredinom XVI veka, lukovi priprate su zazidani.   Od prvobitnih fresaka sačuvane su pojedine u jugoistočnom delu. Među njima je i loza Nemanjića. kasnijim prepravkama živopis je u tolikoj meri iskvaren, da je nemoguće pretpostaviti kako su prvobitne freske izgledale. Očuvan živopis potiče iz 1565. godine kad je priprata ponovo oslikana. grupa slikara radila je pod rukovodstvom zoografa Andreja.   Srpski arhiepiskopi i patrijarsi islikani su u prvoj zoni. U gornjim delovima, pored scena iz kalendara i vaseljenskih sabora, nalaze se i stojeće figure, među njima i šestorica poznatih balkanskih pustinjaka. Slikari priprate nisu dosegli umetničke kvalitete svojih prethodnika iz XIV veka. u priprati se nalazi i "presto Sv. Save" odakle su srpski verodostojnici predsedavali crkvenim skupovima.

Crkva sv. Apostola podignuta je u trećoj deceniji XIII veka, na mestu gde je već ranije postojao neki hram. Po svemu sudeći ktitor je bio arhiepiskop Arsenije I, ali uz veliku pomoć sv. Save. Jednobrodna građevina s kupolom i transeptom podignuta je po uzoru na Žiču. Nije u celini sačuvala prvobitni izgled. Neizmenjen je istočni, uglavnom središnji deo hrama. Pripada raškoj stilskoj grupi. Fasada je nekada bila omalterisana i crveno obojena. Zidana je od lomljenog kamena i tečnog maltera, sa svodovima od sige. Oko 1250. godine crkva je prvi put živopisana, takođe u više mahova, sve do XVIII veka. Dve glavne ideje pećkih fresaka, nadgrobna namena i apostolska uloga, predočene su i na glavnim mestima u hramu sv. Apostola.

Umetnička vrednost najvećeg broja fresaka u ovoj crkvi uzdiže ih među najistaknutije predstavnike srpske umetnosti XIII veka i uz živopise Studenice, Žiče, Mileševe, Morače i Sopoćana sami su vrh stvaralaštva monumentalnog i plastičnog stila toga veka. Gotovo je nemoguće pronaći nešto što bi u slikarstvu pravoslavnog sveta XIII veka bilo toliko vredno da može da se uporedi sa živopisom ovih hramova. Prvobitne freske sačuvane su u oltaru, kupoli, starom narteksu i u gornjim delovima potkupolnog prostora. Slikari, različitih umetničkih dometa, nisu poznati. Bogata obrada kompozicija, s mnogo učesnika čiji je raspored u prostoru znatno slobodniji, podređena je realnom odnosu figura prema arhitekturi i pejzažu. Tu prvi put neživi predmeti, prostor i arhitektura, postaju ravnopravni s ljudskim likom i, štaviše, neživi predmet u sredini kompozicije dominira nad ljudskim figurama. U oltaru su Deizis i scena Poklonjenje žrtvi, iznad oltara je Pričešće apostola, u potkupolnom prostoru scene iz Hristovog života, a u kupoli veličanstveno Vaznesenje Hristovo. Scene stradanja Hrista u zapadnom delu crkve naslikane su krajem XIII veka, a stojeće figure i Veliki praznici u pevničkim prostorima nastali su u drugoj polovini XIV veka.

Deizis, freska (oko 1260), crkva Sv. Apostola

Bogorodica sa Hristom i sveti Nikola, crkva Sv. Apostola (oko 1300)

Pećki Deizis u oltaru, izuzetnih razmera s natprirodno velikim figurama, opominje na nadgrobnu namenu crkve, na vaskrsenje ljudi i na strašni sud. Velika freska Vaznesenje Hristovo u kupoli, grandiozna je kompozicija u kojoj Hristos, blistav u zlatom ukrašenoj odeći, dominira svojom natprirodnom veličinom, dok se Bogorodica u pozi orante, ističe blagim konturama lika. Freska je bez naglašenog kolorita, ali sa izrazitim tonskim vrednostima i odnosima svetlog i tamnog, što je reakcija na sopoćanski raskošni svetli kolorit. Vaznesenje je kapitalno delo sveukupnog zidnog slikarstva tog veka.

Riznica   U riznici manastira čuvaju se ikone, rukopisne knjige i dela primenjene umetnosti od sredine XII do kraja XIX veka. Najdragoceniji su ostaci velike patrijaršijske biblioteke sa 113 rukopisa, među kojima je i Romilovo jevanđelje s kraja XIV veka, dioptra iz prve polovine XV veka i čuveni primerak Oktoiha petoglasnika, štampanog u Cetinju 1494. godine. Pojedini rukopisi bogato su ukrašeni ornamentima. uz zbirke zlatarskih radova – pozlaćeni krstovi, korice jevanđelja, pojasevi, u riznici se čuva i veliko zvono iz 1432. godine. Od radova srednjovekovne plastike izdvajaju se ukrasi na sarkofazima i izrezbarene dveri. svi navedeni predmeti u poslednjim pogromima na Kosovu i Metohiji srećno su sačuvani i nalaze se pod specijalnom zaštitom.

Na kompozicijama u zapadnom delu hrama uočavaju se odlike novog narativnog stila sa velikim brojem ličnosti i detaljnom obradom ambijenta, ali su ih radili slikari skromnih mogućnosti. Sredinom XIII veka naslikani su i medaljoni mučenika, a neposredno zatim i po motivu retka freska sahrane patrijarha Joanikija na kojoj je prikazan tadašnji izgled Pećke patrijaršije. Iz treće četvrtine XIV veka pažnju privlače freske svetih ratnika u živopisnim odorama, kao i freske sv. Save, Stefana Nemanje i scene velikih praznika. Izduženim figurama i toplinom kolorita, te freske najavljuju pojavu moravskog slikarstva. U toku XVI i XVII veka crkva je još dva puta živopisana. U hramu su sarkofazi arhiepiskopa Arsenija I, Save II i Joanikija II.   Dve devojke, detalj freske "Rođenje Bogorodice", (oko 1345), crkva Bogorodice Odigitrije

Sedam decenija posle izgradnje crkve Sv. Apostola, arhiepiskop Nikodim podigao je, najverovatnije između 1316. i 1320. godine, uz severnu stranu ovog hrama, crkvu posvećenu sv. Dimitriju. Jednobrodna građevina s velikom kupolom i oltarskim prostorom prilagođena je izgledom glavnoj crkvi. Hram je u XVII veku dosta uspešno adaptiran, tako da je, sa manjim izuzecima, zadržao raniji oblik. Fasade su izvedene ređanjem opeke i sige, a kube je spolja ukrašeno kolonetama i vencima. Oltarska bifora u luku ima gotičke elemente. Deo pri ulazu u crkvu presvođen je krstastim svodom. Taj hram se od tipične raške crkve razlikuje po tome što oltarski prostor nije trodelan i što nedostaju pevnice. U svemu drugom nastavlja tradicije srpske arhitekture.

Crkva je interesantna i zbog dobro očuvanih srednjovekovnih skulpturalnih elemenata – biforâ na apsidi, kamenog portala i dobro očuvanog ikonostasa, ploča sa klesanim, bojenim ornamentima, kao i zbog tri sarkofaga: arhiepiskopa Nikodima, patrijarha Jefrema i još jednog iz druge polovine XIV veka s troprutastim osmicama.

Freske su sadržinskim tendencijama prilagođene potrebama visokih crkvenih krugova. Crkva je oslikana oko 1345. godine po nalogu tadašnjeg arhiepiskopa Joanikija. Glavni majstor Jovan verovatno je grčkog porekla, jer je u apsidi na grčkom jeziku ostavio spomen o sebi: "Dar Boga uz ruke Jovanove." Drugi majstor je anoniman. Kao i u Hramu sv. Apostola u kupoli je prikazana velika kompozicija Vaznesenja. U konhi apside dobro je očuvana Bogorodica sa anđelima. Svodovi i zidne površine oslikane su scenama iz ciklusa velikih praznika. Na freskama je obrađen i ciklus žitija sv. Dimitrija s nizom živopisanih detalja. Zanimljivo je da su pored dva vaseljenska sabora prikazana i dva sabora srpskih svetitelja. Interesantna je i ktitorska kompozicija na kojoj su prikazani patrijarh Joanikije, car Dušan, njegov sin budući car Uroš i Sveti Sava.

Slikar Jovan uvodi u srpsko slikarstvo duga vitka tela i izdužene fizionomije, uz potpuno nove kolorističke akcente u finoj slikarskoj obradi. Figure se odlikuju lakoćom stava i pokreta i osećanjem za meru i lepe proporcije, što će sve kasnije biti tipično za moravsku školu. U doba patrijarha Pajsija, obnovu propalih fresaka obavio je 1619–1620. godine tada poznati hilandarski majstor Georgije Mitrofanović. U riznici se, među brojnim dragocenostima, posebno ističe ikona sv. Kuzmana i Damjana s njihovim žitijem, rad majstora Radula iz 1674. godine.   Četvorojevanđelje pisara Romila, kraj 14. veka

Uz južni zid Sv. Apostola, pećki arhiepiskop i srednjovekovni pisac Danilo II, između 1330. i 1337. godine dozidao je crkvu Bogorodice Odigitrije, jednokupolni hram sa osnovom sažetog upisanog krsta, unutrašnjim pregradama razdvojen na tri dela: Bogorodičinu crkvu, kapelu sv. Arsenija srpskog i kapelu sv. Jovana Preteče. I ta je crkva građena od opeke i sige. Freske su naslikane oko 1337. godine, neposredno pre smrti Danila II. Iz tog doba očuvane su samo izvesne celine živopisa. Njihova tematika dobro je smišljena i raspoređena. U kupoli dominira veliki Pantokrator, a interesantne su i freske velikih praznika, scene iz Bogorodičinog života i stojeće figure ratnika. Freska naslikana na zapadnom zidu prikazuje ktitorsku kompoziciju na kojoj prorok Danilo privodi Bogorodici arhiepiskopa Danila II s modelom crkve u rukama. Kapele sv. Arsenija i sv. Jovana Preteče sadrže prizore iz njihovih života.

Freske su neujednačenog i ne posebnog kvaliteta. Grupa slikara koja je oslikala glavni deo crkve služi se tvrdim crtežom, živim bojama i naglim kontrastima svetlosti i senke. Na velikim zidnim površinama kompozicije su često malobrojne i s malim figurama što je posledica slikarskih kartona pripremljenih za crkve manjih dimenzija, koji su, sem toga, nejednakih kvaliteta.   "Uspenje bogorodice", crkva Sv. Dimitrija (oko 1345)

Ipak freska Rođenje Hristovo, u svodu južnog kraka krsta, spada po lepoti kompozicije, uz jasni raspored figura i svežu snagu izraza u najlepše freske srpske umetnosti XIV veka. Sa fresaka posmatraju graciozne lepotice, najlepše kod nas naslikane u tom veku. U crkvi se nalazi i sarkofag sa moštima arhiepiskopa Danila II od ružičastog mermera na kome su u plitkom reljefu obrađeni simboli vaskrsenja i strašnog suda i rascvetani krst. Osim crkve Bogorodice Odigitrije i prostrane priprate, Danilo II je graditelj i crkvice Sv. Nikole, jednobrodne građevine od kamena i opeke, prislonjene uz istočni deo južnog zida Bogorodičine crkve. Malih je dimenzija. Od dva prozora, onaj na južnom zidu građen je u uobičajenoj vizantijskoj arhitekturi, dok je drugi, na istočnoj strani, s mermernim okvirom romanskog porekla. Crkva je verovatno živopisana u XIV veku. Stare freske potpuno su uništene. Živopisac Radul, po nalogu tadašnjeg patrijarha Maksima, ponovo je oslikao crkvicu 1673–1674. Freske, sadrže 25 scena i prikazuju život sv. Nikole. Naslikani su i likovi Stefana Nemanje i arhiepiskopa Save I, Arsenija I i Danila II. Slikarstvo crkvice sv. Nikole nije visokog umetničkog dometa.

 

The Patriarchate of Pec

The Patriarchate of Pec, a group of churches in the immediate neighbourhood of Pec and at the entrance to the Rugovo gorge, is one of the most important monuments of the Serbian past.

It was the centre of the Serbian church for centuries. From its origin in the 13th century the Patriarchate attracted learned divines, reputed writers and gifted artists, and all of them have left traces of their work in it.

It is therefore not only the centre of the Serbian Church, but also an important repository of its cultural heritage.

History	People
Spirituality	Churches
Art	Links

---

Impressum

With the blessing of His Holiness Serb Patriarch Kyr Pavle, this electronic library about the Patriarchate of Pec is established on the Internet on the Day of Holly Cross - Macebees,
August 14 (1) 2001. A. D.

Production and partial sponsoring
Technologies, Publishing, Agency JANUS
Belgrade

in cooperation with
Centre for Digital Technologies "Saint Januarius"
(Metropolitanate of Montenegro and the Littoral)

• Executive editor and producer: Zoran Stefanovic
• Supervisor: Hieromonk Jovan (Culibrk)
• Texts: Sreten Petkovic - based on the "Pecka Patrijarsija" publication by Serbian Orthodox Church, Belgrade, 1982. Otherwise stated.
• Photographs: Branislav Strugar, Milinko Stefanovic, Dušan Tasic, Afrim Etemi, Sreten Petkovic, Arsa Jovanovic
• Design: Marinko Lugonja
• Digitalization of texts and pictures: Nenad Petrovic
• Webmastering: Milan Stojic

Patriarchate of Pec, Metropolitanate of Montenegro and the Littoral and TPA Janus thank to all institutions and persons who helped in formation of this site and electronic library. Among them are Milinko Stefanovic, Djordje Jankovic, Milica Jankovic, Branislav Strugar, Dejan Ajdacic, Maja Djokovic and others who helped this attempt.