Đorđe Janković
Svedočenja arheološkog nasleđa 4-11. stoleća Kosova i Metohije
Ljudi iz prošlosti su umrli i njih više nema; ali neka njihova dela su uticala na potonje naraštaje, ponekad stolećima pa i vekovima. Kulturna dobra, a naročito umetnička dela, mogu da žive desetinama puta duže od svojih tvoraca. Takva dela, iako su nastala pre 1000 ili više godina, nisu mrtva, jer i danas živimo sa njima. Na živopisu spoljnje priprate Bogorodice Ljeviške u Prizrenu (sl. 1), nalazi se grafit nepoznatog muslimana, nekada nesumnjivo uticajnog, koji glasi: „Zenica oka moga tebi je gnezdo (počasti nas ulaskom, ovo je kuća tvoja)“. To je distih čuvenog persijskog pesnika Hafiza, umrlog u vreme Kosovske bitke; ispisan je na iranskom jeziku.[1] Taj nepoznati, obrazovani inovernik, poštovalac lepog, verovatno je svojim grafitom zaštitio živopis Bogorodice Ljeviške od uništavanja. Duhovna širina stečena obrazovanjem, lako prepoznaje istinske, opštečovečanske vrednosti i usvaja ih kao svoje, iako su nastale u drugim civilizacijama.
Arheološko nasleđe je materijalne prirode, i kao takvo uslovljeno je geografijom i ljudskim delovanjem. Kosovo i Metohija su granična područja podrimskog, podunavskog i vardarskog sliva, povezanih središnjim balkanskim razvođem i bifurkacijom Nerodimke. U Rimsko i Kasnoantičko doba, Metohija je bila u Dalmaciji odnosno Prevali, a Kosovo u Meziji odnosno Dardaniji. Zato nije slučajno da su se nekada, dok su na tom tlu živeli Srbi, upravo tu plodotvorno prožimale hrišćanske kulture istoka i zapada. O tome arheologija ubedljivo svedoči, iako nije bilo sistematskih istraživanja ni u tim ni u susednim delovima Srbije. Mnoga slučajna otkrića omogućavaju arheološku rekonstrukciju kulture 4-11. stoleća, koja još uvek živi i nadahnjuje, one koji su je stvorili, kao i nekada.
Uspon značajne rimske kolonije Ulpijane kod današnje Gračanice, kao i municipijuma „DD“ kod Leposavića, proizašao je iz rudnih bogatstava Kosova. Njihovo domorodačko stanovništvo brzo je prihvatilo hrišćanstvo, nasuprot kolonizovanim Rimljanima. Zato ne čude zabeleženi progoni hrišćana na Kosovu, a za koje se ne zna u Metohiji, koja ne raspolaže rudnim bogatstvima. U Glavniku kod Podujeva je otkriven podni mozaik sa predstavom Orfeja, u vili sagrađenoj u trećem stoleću[2] (sl. 2). Orfej je u vreme progona simbolizovao Hrista, kako pokazuje istovremeni mozaik iz Panika, na kome Orfej ima krstove na rukavu[3]. Natpis je grčki, što je retkost za područje Kosova (i Metohije), i zato ukazuje na uticaj Crkve Soluna. Sa Ulpijanom se povezuju mučenici Sveti Flor i Lavr[4]. To su poznati svetitelji, koji su po jednom žitiju došli iz Ilirije u Ulpijanu kao klesari, da bi gradili paganski hram. Zanimljivo, oni su neobično poštovani u pravoslavnoj Rusiji, ali kao lekari i zaštitnici konja[5].
Pošto je prohujala razorna seoba Huna i Germana, pod carem Justinijanom (527-565) nastupila je velika epoha obnove, sada već sasvim hrišćanskog Rimskog carstva. Car Justinijan je rođen negde u okolini današnjeg Lebana, a i njegov stric Justin Prvi (518-527), koga je nasledio, takođe potiče iz predela zapadno od Niša. Car Justinijan je podigao grad latinskog naziva Justinijana Prima, odnosno Prvu Justinijanu, danas Caričin Grad kod Lebana, gde je uspostavio sedište arhiepiskopije za Severni Ilirik odnosno dijecezu Dakiju.[6] Zatim je sagradio pored stare Ulpijane kod Gračanice, nov grad pod imenom Druga Justinijana, a u blizini i Justinopolis, nazvavši ga po stricu. Sudeći po ostacima velike bazilike[7] i konfiguraciji tla u Lipljanu (sl. 5), tu se morao nalaziti neki grad. Po svoj prilici je to bio Justinopolis, što ukazuje da je car Justin Prvi bio na neki način povezan sa Lipljanom. Svi ti gradovi su bili u provinciji Dardaniji, čija stara prestonica, Skupi kod današnjeg Skoplja, nije obnovljena. Očigledno je car Justinijan bio posebno vezan za Kosovo. Zanimljivo je da su ovi carevi po jednom izgubljenom rukopisu iz Svete Gore, bili Sloveni.[8] Na Kosovu je tada bilo obnovljenih utvrđenja koje beleži Prokopije, sa nazivima koje neki naučnici tumače slovenskim jezikom, kao što su Labuša (kod Lapušnice na Labu istočno od Podujeva?) i Berzana.[9] Pored Labuše tu ima i drugih toponima koji ukazuju na značajno doseljavanje Slovena iz oblasti Kijeva, iz 14. stoleća, kao što su Kijevci Poljani ili Horivica[10]
Sjajan i jedinstven primer kulture justinijanske epohe je kupatilo, otkriveno u Donjem Nerodimlju[11], verovatno sagrađeno pri nekom dvoru (sl. 3). U jednoj od prostorija, sa fontanom, svoj ukrašenoj mozaicima i živopisom, na podu su u mozaiku bile ispisane sentence grčkih mudraca, filosofa Pitaka, Solona, Taleta, Bijanta, Kleobula, Perijandra i Hilona, i to na latinskom jeziku. Iznad natpisa su prikazane ljudske figure, od kojih je sačuvan lik samo jedne mlade muške osobe. Ovi mozaici svedoče o velikom obrazovanju vlasnika kupatila i njegovom otmenom ukusu. Mozaičari potiču iz Soluna; ukrasili su mnoge crkve justinijanske epohe. Vlasnik tog kupatila i svakako dvorca koji se tu negde nalazio, govorio je latinski jezik i po svoj prilici nije dobro znao grčki, ali je poznavao helenske mudrace i bio je njihov poštovalac. U ovoj građevini se stanovalo sve do kraja 17. stoleća. Zato je verovatno korišćena tokom celog Srednjeg veka. Tu, oko reke Nerodimke i Svrčinskog jezera, bili su dvorci Nemanjića, Nerodimlje, Štimlje i Svrčin. [12] Tu je bio i dvorac Pauni, koji je možda jednak neotkrivenom dvorcu u Donjem Nerodimlju. Blizu Gornjeg Nerodimlja se nalazio grad odnosno zamak Nemanjića Petrič ili Petrč, zabeležen kao obnovljeno utvrđenje u Dardaniji još u vreme cara Justinijana (Πετρίζην).[13]
Provincija Prevala, koja je obuhvatala Zetu sa primorjem i sliv Belog Drima, bila je pod arhiepiskopijom Prvom Justinijanom u vreme cara Justinijana i njegovih naslednika. Ali su i u Prevali i u Dardaniji očigledni uticaji Crkve unutrašnjosti Dalmacije, koja je bila pod mitropolijom u gradu Saloni (Solin kod Splita). To se ogleda u građenju grobnih kapela (mauzoleja), otšelničkim monaštvu i liturgijskoj praksi koja se odražavala na ustrojstvo hramova. Tako su u Beloj Crkvi i kod Pećke Banje u Metohiji,[14] otkrivene male crkve sa kriptama, a crkvica takve namene ima u Saloni, Cimu kod Mostara i drugde u Dalmaciji. Neistražen manastir Usekovanja Sv. Jovana Preteče kod Sočanice, sagrađen je uz stenu na kojoj je nekada živeo neki podvižnik, na koju je naslonjena crkva, a u podnožje stene je uklesana ćelija. U Ratajima u Miljevini, zapadno od Foče, nalazi se slična stena sa ćelijom, na koju je bila prislonjena crkva;[15] nastali su negde u 4-6. stoleću.
Prvobitan hram Svetih Apostola u Pećkoj Patrijaršiji imao je ustrojstvo osobeno za Dalmaciju, naročito za njenu unutrašnjost. To najvažnije znamenje Metohije, stoji od 7. stoleća kao najveća tada sagrađena srpska crkva (sl. 4). Tu uspostavljeno duhovno središte, bilo je povod za osnivanje mnogobrojnih metoha tokom Srednjeg veka, po kojima je celo Belo Podrimlje dobilo ime. Tu je, nesumnjivo, postojao stariji hram, sagrađen najkasnije u doba cara Konstantina Velikog. Hram Svetih Apostola je jednobrodna građevina, nekada sa simetrično prislonjenim prostorijama na južnoj i severnoj strani; kako se misli, imao je upisanu apsidu[16]. Crkve ovakve osnove su neobične za arhiepiskopiju Prvu Justinijanu, koja je obuhvatala i provinciju Prevalu. Ali ona nije izuzetak – sličan je bio novoizgrađen hram Studenice Hvostanske i jedna crkva kod Kuršumlije (u nekadašnjoj Dardaniji). U Peći je verovatno bilo ranosrednjevekovno sedište Pomesne crkve Srba, arhiepiskopije, kasnije izmešteno na zapad zbog bugarske ekspanzije[17].
Studenica Hvostanska ili Mala Studenica, čije se ruševine nalaze između Istoka i Peći, prvi je poznati opštežiteljni manastir u današnjoj Srbiji, nastao na starijim temeljima, u doba cara Justinijana.[18] Imao je nepravilnu kružnu osnovu, za razliku od drugih manastira istog vremena, po pravilu plana četvorougaonog izgleda (sl. 5). U sredini porte je trobrodna bazilika, sa paraklisom na severnoj strani. U sklopu manastira se nalazila velika kripta sa preko 30 grobnica, iznad koje se takođe morala nalaziti bogomolja. Više srpskih manastira u slivu Ibra imaju sličnu osnovu (sl. 5. 2-4). Manastir Končul u Ibru kod Raške, koji je obnovio Stefan Nemanja, ima pravilniju kružnu osnovu[19], ali najpravilniju kružnu osnovu ima Studenica[20]. Manastir Končul, koji je arheološki neistražen mada iskopavan, ima sličnu osnovu i takođe bi mogao biti iz ranovizantijskog doba[21]. Kao da je takvu osnovu imao i manastir Gračanica[22], ali nije jasno da li njen obujmni zid treba datovati u 10-11. stoleće ili u doba kralja Milutina. Naročito je važan ustanovljen kontinuitet Studenice Hvostanske kroz 8-12. stoleće, koji pokazuje da je taj manastir vekovima delovao, nalik kulturnom zračenju manastira Monte Kasina Svetog Benedikta. Manastir je stradao u avarskom pohodu oko 600. godine, a na srušenoj bazilici izgrađena je nova crkva, sa upisanom apsidom, uobičajenom za Dalmaciju i Istru u 7. i potonjim stolećima.[23] Tu je Sveti Sava uspostavio sedište Hvostanske episkopije, za prostor današnje severne Metohije[24]. Time je predodredio da se obnovljeno sedište Srpske arhiepiskopije ponovo smesti pri crkvi Svetih Apostola, gde je nešto kasnije zaista izmešteno iz Žiče. Time su obnovljeni blagodat i kontinuitet prestola Pomesne srpske crkve.
Ovi primeri pokazuju da su za duhovni život Metohije i Kosova bili odlučujući Srbi iz unutrašnjosti Dalmacije antičkog doba, a ne Vizantinci. Car Konstantin Porfirogenit je zabeležio da su Srbi dobili Dalmaciju od cara Iraklija, i da je on naredio da ih krste sveštenici iz Rima. Čin krštenja jednog naroda podrazumeva uspostavljanje pomesne Crkve, na čelu sa episkopom ili arhiepiskopom. Epoha 6-7. stoleća bila je doba kada su Srbi u oblasti Metohije i Kosova zauvek ušli u hrišćanstvo. Time je započet proces priznavanja pomesnih crkava kod Slovena i drugih naroda Evrope.
Po svoj prilici su rudna bogatstva u slivu Ibra podstakla Bugarsku da krene u osvajanje istočnih srpskih oblasti. Kod bazilike u Sočanici, sagrađenoj u ranovizantijsko doba, obnovljene negde oko kraja 9. stoleća, Bugari su izgradili značajno središte[25]. U 10. stoleću sagrađena je episkopska bazilika u Prizrenu, čuvena Bogorodica Ljeviška[26] (sl. 6. 1). Bazilike su bile i crkve 10-11. stoleća u Gračanici[27] (sl. 6. 2), Lipljanu (sl. 7. 1.), izgleda u Banjskoj i Arhanđelima Prizrenskim. Približno u isto vreme sagrađena je neistražena ruševina tetrakonhalne crkve u Dečanima[28] (sl. 7. 2). Ona je imala kupolu, kao još neke crkve možda istovremeno sagrađene, na primer hram u Budisavcima posvećen Preobraženju, obnovljen u 16. stoleću[29]. Planovi bazilika i crkava sa kupolom vezuju se za Solun i druge grčke predele. Bazilikalni hram više odgovara zapadnoj crkvenoj službi, a crkve sa kupolom shvatanjima istočne Crkve. Za doba ovih pretežno episkopskih bazilika, raspolažemo prvim sačuvanim spiskovima mesta u njihovim eparhijama, iz druge decenije 11. stoleća[30]. U Skopskoj eparhiji su Vinec (Binač kod Vitine), Pramor, Lukava, Prinip. U Prizrenskoj eparhiji su Hvostno, Leskovac i Vrat. To su sve slovenski nazivi, kao i ime grada Lipljana[31], sedišta episkopije za oblast Kosova.
Kameni ukras crkava takođe pokazuje preplitanje istočne i zapadne umetnosti. Bogorodica Ljeviška je imala bogat kameni ukras[32] (sl. 8. 1), rađen na način osoben za oblast Soluna. U manastiru Banjskoj kralja Milutina, gde se nalazila neka starija važna crkva, postoje delovi mermernog ukrasa 9-10. stoleća[33], koji možda potiču iz Sočanice (sl. 8. 2). Međutim, u Banjskoj se nalaze i delovi kamenih reljefa rađenih na preromanički način primorja, ali nije jasno da li pripadaju 9-11. stoleću ili su mlađi (sl. 8. 3). Razlikuju se od kamenog ukrasa Banjske iz doba kralja Milutina i po kamenu i po načinu klesanja. Ovakvo prožimanje kultura lako se objašnjava, jer je još u vreme patrijarha Fotija obnovljeno stanje iz doba arhiepiskopije Prve Justinijane, koja je bila pod Rimom a upravljana iz Carigrada. Vidimo da su se upravo u predelima Kosova i Metohije pomirile pravoslavne liturgijske prakse Carigrada i Rima, na srpskom tlu.
Osoben vid srpske duhovne baštine je neprocenjiv deo ramena krčaga sa zapisom iz Čečana[34] (sl. 9). Na njemu je zabeleženo da sadrži 6 zapreminskih mera, na dva načina, reckama i glagoljskim zapisom; sve je overeno krstom. To pokazuje da je ovaj „baždaren“ krčag služio za naplaćivanje poreza u vinu. Jovan Skilica je zabeležio kako je car Vasilije Drugi odredio da pokoreni Sloveni Samuilovog carstva plaćaju porez kao i dotle, žitom, prosom i vinom[35]. Krst kao overa tačnosti baždarenja, ukazuje na ulogu Crkve u kontrolisanju mera. Car Justinijan je naredio da svaki grad izabere sebi pokrovitelja, a to je obično bio episkop. Zato su uzorci mera čuvani u gradskoj sabornoj crkvi. Kao da je ta praksa zadržana u Srbiji na neki način do 10. stoleća, ako ne i kasnije, što ukazuje i na izvestan pravni kontinuitet od 6. stoleća. Korišćenje glagoljskog pisma, napuštenog u Bugarskoj krajem 9. stoleća, pokazuje da je Kosovo bilo u sastavu Srbije obnovljene posle bugarske okupacije iz doba cara Simeona. Glagoljica je u 10. i tokom 11. stoleća zvanično korišćena jedino u Srbiji, a zatim se prešlo na ćirilicu. Od početka 12. stoleća glagoljicu su preuzeli benediktinci Hrvatske i Dalmacije, i koristili je do novog doba.
Svedočanstva prikazanog arheološkog nasleđa Kosova i Metohije su očigledna. Srbi su sačuvali hrišćansku baštinu u ovom delu Evrope tokom Ranog srednjeg veka, i onu zapadnog i onu istočnog dela Rimskog carstva. Bilo je to odsudno vreme, jer su u 7-8. stoleću pagani vladali većim delovima Evrope. Održavanje kontinuiteta ne bi bilo moguće, da Srbi nisu od početka bili uključeni u Crkvu, kako nagoveštavaju pisma papa Agatona (678-681), Jovana VIII (872-882) i Jovana H (914-928)[36]. Tu ukorenjenost u hrišćanstvu pokazuju sačuvana predanja o Apostolu Pavlu, kod Srba o njegovom boravku u Dalmaciji[37], a kod Rusa da je propovedao u Iliriku[38]. Srbi su sačuvali desetine hramova i zapadne i istočne liturgijske prakse, i podizali su nove tokom 7-9. stoleća[39]. Time su, kao posrednik između Rimskog carstva i Slovena, olakšali evangelizaciju većine slovenskih naroda u zaleđu, sve do Rusije. Latinski izrazi u Ruskoj crkvi, kao što su „crkva“, „oltar“, „agnec“, „pop“, „pastir“, „post“, preuzeti su posredstvom Srpske crkve[40]. Od misije Konstantina Ćirila i Metodija, Srpska crkva, ukorenjena u hrišćanstvu, odmah usvaja službu na slovenskom jeziku i postaje njen zastupnik među Slovenima. Slovensko pismo ugrađeno je i u državu, tako da je porez beležen glagoljskim pismom. Time je i Srbija, kao Moravska kneževina kneza Rostislava, dala presudni doprinos slobodi svih naroda da ispovedaju hrišćanstvo na svom jeziku. Čini se da je središte te prosvećenosti bilo upravo u Metohiji, gde su delovala najmanje dva manastira od 6-7. stoleća, u Peći i Studenici. Tu se obično traži i prvoprestolni grad Srbije, Dostinik.
Obrazovani na univerzitetima u Carigradu i Solunu, Srbi su prenosili u Pozni srednji vek i tekovine predhrišćanske grčke nauke i kulture. Sentence „sedam grčkih mudraca“, prikazanih na podu kupatila u Nerodimlju (sl. 10. 1), kao i dela drugih filozofa, bila su dobro znana među obrazovanim ljudima Srbije do turskog osvajanja. Sveti Sava, dobar poznavalac „grčkog mudrovanja“ napisao je u žitiju Svetog Simeona za život u budućem veku: „Kakvo li će tu biti zborište od mnoštva ljudi od Adama do svršetka, … da li će nas (Hristos) kao pravednike primiti u carstvo nebesko…“[41] Na živopisu Bogorodice Ljeviške iz doba kralja Milutina, sačuvani su likovi Platona, Plutarha i Sibile, sa ubeleženim mislima po kojima su zapamćeni[42] (sl. 10. 2). Očigledno su smatrani za pravednike. Takih primera ima još, naravno i iz Vizantije i Bugarske. Na dobro sačuvanom živopisu Preobraženskog sabora u Moskvi, nalaze se likovi Homera, Plutarha, Menandra, Anaksagore, Platona, Tukidida, Vergilija, zajedno sa njihovim sentencama, naslikani sredinom 16. stoleća[43]. Vidimo da su Srbi učestvovali u prenošenju najboljih tekovina antičke duhovne kulture, one zabeležene u 6. stoleću na Kosovu u Nerodimlju, preko pravoslavnih hramova, do Novog doba, do Renesanse.
Ono što je ovde izneto, može da se kaže i za ukupne oblasti nastanjene Srbima od Save i Dunava do Jadrana. Zato je pitanje duhovne baštine Kosova i Metohije zapravo pitanje uloge Srba u evropskoj kulturi. Srbi su vekovima bili posrednik između Zapadnog i Istočnog Rimskog carstva, što je bilo uslovljeno geografskim položajem. Kosovo na istoku i Metohija na zapadu, povezani Šarom na jugu i vencem Žljeba na severu, bili su predodređen geografski prostor za takvo prožimanje. Otuda preromanički reljefi u Banjskoj na Kosovu, a vizantijski reljefi u Bogorodici Ljeviškoj u Metohiji. Otuda je upravo u tom delu srpske zemlje zabeleženo mešanje latinskog i grčkog pisma, pre nego što su se pojavila slovenska slova. To je potom omogućilo Srbima da biraju između najboljih dostignuća onovremene kulture i umetnosti Vizantije na istoku i Italije na zapadu. Tako su postavljeni temelji Bogorodice Ljeviške, Gračanice, Banjske, Dečana, Arhanđela Prizrenskih, bisera evropske kulture 14. stoleća. Oni ne bi postojali da Nemanjići nisu nastojali svim silama da obnove upravo duhovnu baštinu Srba iz prethodnih stoleća, u Metohiji i na Kosovu, a na starim temeljima. Evropa te svoje bisere ne može sačuvati bez njihovih temelja. Na kraju, može se postaviti pitanje da li ima nade da na Kosovu i Metohiji ponovo dođe do prožimanja kultura istoka i zapada Evrope, u danas nametnutim okolnostima?
