Splet istorijskih okolnosti uslovio je da Srbi žive zajedno tek od stvaranja Jugoslavije 1918. godine. Ni tada, međutim, jedinstvo Srba nije postignuto u potpunosti. Istorija i arheologija nisu sagledavale celovito etnički prostor Srba, osim retkih izuzetaka. (Uzrok je bio u nedostatku stručnjaka i u usmerenosti na jugoslovenstvo. Zbog toga jedva da je bilo rada na istraživanju starije srpske prošlosti.)

U Drugom svetskom ratu su Nemačka i Italija podelile i razdvojile Srbe. Posledice cepanja države nisu izbrisane ni posle pobede saveznika. Srpski narod, podeljen u novostvorenim republikama, nije imao mogućnosti da se jedinstveno stara o svojoj baštini i kulturi, pa ni o svojim arheološkim spomenicima. U bivšoj Jugoslaviji postojale su razne nacionalne arheologije, ali ne i srpska.

Ipak, deo arheoloških spomenika vidljiv je na površini tla, pa se može koristiti za izučavanje. I arheološki nalazi ispod površine zemlje postepeno izlaze na svetlo dana. Sada dostupni arheološki podaci o srpskom etničkom prostoru potpuno potvrđuju ili objašnjavaju oskudne pisane istorijske izvore. Kartiranje arheoloških spomenika kroz vreme pokazuje stalnost i postepeno širenje srpskog etničkog prostora, počev od ranog srednjeg veka.

***

Jedini pisani izvor u kome je sačuvano predanje o doseljenju Srba jeste Spis o narodima cara Konstantina VII Porfirogenita. Nastao je sredinom X stoleća. U Spisu o narodima opisane su srpska istorija i teritorije. Prema predanju iz tog spisa, u Bojki, gde su Srbi nekada živeli, narod se podelio između dva naslednika prestola. Knez jednog dela naroda prebegao je, zajedno sa narodom, vizantijskom caru Irakliju (610-641), koji im je za naseljavanje dao grad u oblasti Soluna, nazvan kasnije po Srbima Servija (Σερβλια). Zatim se odsele na Dunav, ali se predomisle i preko zapovednika Beograda dobiju dozvolu cara Iraklija da se nasele u Dalmaciji.

Ustanovljena je arheološka veza u VII stoleću između Dunava u okolini Brze Palanke i oblasti Pljevlja. To može značiti da su Srbi iz današnje severoistočne Srbije prešli u oblasti ondašnje provincije Dalmacije. To dalje ukazuje da bi podatak o prelasku Srba iz okoline Soluna na Dunav mogao biti tačan. Međutim, nema drugih vesti o Srbima u okolini Soluna, pa se podatak o Srbima, Solunu i Serviji može drugačije tumačiti. Naime, Solun (Θεσσαλουικη) sličan je nazivom antičkom Solinu kod Splita (Σαλυνα, Salona). Servija, koja se nalazi oko 135 km daleko od Soluna, suštinski je istog naziva kao i Srb kod Knina, udaljen oko 150 km od Solina. Dakle, moglo bi se pomisliti da se predanje odnosi na Srb i Solin, da su Srbi najpre došli u zapadnu Dalmaciju, a ne u Serviju i Solun. Ova domišljanja pokazuju da se problem tačnosti podatka o naseljavanju Srba ne može rešiti bez arheoloških iskopavanja.

Za poreklom i značenjem srpskog imena odavno se traga, ali do danas nema opšte prihvaćenog tumačenja. Preovlađuju mišljenja da je ime Srba iranskog, čak indo-iranskog porekla. Prihvatanje ove ili neke druge pretpostavke o poreklu srpskog imena sprečava nepoznavanje najstarije srpske prošlosti, odnosno određivanje vremena kada je određena skupina Slovena ponela to ime. Ili, obratno, kada su nosioci srpskog imena postali Sloveni. Kao narod koji se verovatno sam tako nazvao, Srbi se ubrajaju u najstarije slovenske narode. U Predanju o prošlim vremenima, početnom ruskom letopisu, Srbi su među prvih pet poimence nabrojanih slovenskih naroda. U letopisu se pominju u sklopu događaja koji se verovatno odnose na prvi milenijum pre nove ere. Međutim, nauka ne uzima u obzir ovaj izvor, jer se za sada ne može arheološki proveriti. Starost srpskog imena jednostavno se dokazuje velikom rasprostranjenošću u ranom srednjem veku. Malo je takvih primera u Evropi. Osim na Labi i u rimskoj Dalmaciji, Srbi u to vreme žive u pomenutom gradu Serviji u oblasti Soluna. Žive i u Gordoserbi (Gορδοσερβα) kod Nikeje u Maloj Aziji, episkopskom gradu koji se više puta pominje počev od VII stoleća. Pošto se Srbi javljaju istovremeno na tako širokom prostoru, očigledno je da su bili brojni i jaki, te da su svoje ime nosili pre raseljavanja Slovena u VI-VII stoleću. Jedinstven je i slučaj da Srbi danas žive na dva mesta, na Balkanu i u savremenoj Nemačkoj.

Državu Srbiju beleži tek car Konstantin VII. Ime Srbije se od tada stalno javlja. Od XII stoleća, u zapadnim (latinskim) pisanim izvorima država Srba u Podrinju i Pomoravlju naziva se Raškom (Rassa, Rassia).Poslednji put se naziv Raška koristi za srpsku oblast u međurečju Save i Drave i u današnjoj Vojvodini, u XV-XVI stoleću. Za države i zemlje Srba na zapadnoj strani koriste se obično oblasni nazivi, kao što su Bosna, Rama, Hercegovina itd.

U vizantijskim pisanim izvorima Srbi se često imenuju i imenima antičkog doba, po oblastima u kojima su živeli (Dalmati, Tribali, Dačani itd.). Srbe najčešće nazivaju Dalmatima, po zemlji u kojoj stanuju, rimskoj provinciji Dalmaciji. To je zemlja koja počinje Kosovom, sa gradovima Lipljanom i Zvečanom. U Analima Franačkog kraljevstva, pod 822. godinom zabeleženo je da Srbi "drže veliki deo Dalmacije". Taj podatak se odnosi na oblast Une, kako je to pokazala N. Klaić. Kasniji latinski izvori navode da Srbi žive u Dalmaciji ili Slavoniji (Sclavonia), zavisno od toga da li se misli na antički ili onovremeni pojam Dalmacije. Naime, rimska provincija Dalmacija prostirala se od Istre do sliva Morave i od mora do doline Save. Na tu Dalmaciju misle i franački anali i vizantijske hronike. Ali, pošto je onovremena vizantijska tema Dalmacija obuhvatala samo uzan primorski pojas, latinski izvori nekad Srbiju nazivaju Slavonijom, koja se prostire između Dalmacije (obuhvata gradove Trogir, Split, Dubrovnik i Bar) i Mađarske.

U poslednjim stolećima Srbe u Dalmaciji nazivaju Vlasima, Morlacima, Morovlasima. Italijanski izvori i Srbe iz Beograda nazivaju Morlacima i Vlasima. Sloveni su Vlasima nazivali Romane i stočare Romane, a potom se taj izraz preneo na sve stočare. Kada je u Hrvatskoj (Dalmacija) stanovništvo bilo ozbiljno proređeno u mongolskoj najezdi 1242. godine, otvoren je prostor za naseljavanje. Posle toga počinju da se pominju "Vlasi" u Cetini, Kninu i Lici.

Ime "Vlasi" izvedeno je za Srbe zbog stočarskog načina života. U planinskim oblastima Dalmacije, naročito u krajištima, Srbi su se tradicionalno bavili stočarstvom. To im je omogućilo lakši opstanak uz stalne ratove. Od najranijih vremena Srbe odlikuje pretežno stočarska privreda, po kojoj se razlikuju od suseda. Prirodu srpske privrede, koja se održala u nekim vidovima do naših dana, pokazuju i arheološki i pisani izvori.

Konstantin VII Porfirogenit je prvi ostavio belešku o stočarenju Srba. On piše da Srbi Paganije stanuju na ostrvima Mljetu, Korčuli, Braču i Hvaru i da "poseduju svoja stada i od njih žive". Jovan Kinam, opisujući osvajanje Galiča blizu Kosovske Mitrovice 1149. godine, beleži da su Vizantinci zarobili mnoštvo varvara "koji su delom bili ratnici a delom stočari" Istovremeni zapadni izvori takođe beleže stočarsku privredu Srba. Vilhelm Tirski piše, sredinom druge polovine XII stoleća, da Srbi žive u planinama i šumama, ne poznaju zemljoradnju, imaju mnogo stada, mleka, sira, masla, meda i voska.

Takav stočarski, još uvek sačuvan narodni život današnjih Srba, najcelovitije je opisao Jovan Cvijić. Sezonska kretanja koja je izdvojio, sa Dinarske oblasti u međurečje Save i Drave, a donekle i u Primorje, verno odražavaju stari srpski etnički prostor. Naselja su smeštena u brdsko-planinskim predelima, a preko zime se ispaša traži u nizinama. Tako je bilo i u srednjem veku, kada su Srbi nastanjivali Dinarsku planinsku oblast, sa nizom površi, te susedne župske i ravničarske predele pogodne za zimovališta. U skladu s takvim životom morao je biti položaj naselja, grobalja, izgled domaćinstava, zanati i narav stanovništva.

Nesumnjivo je da su se na današnjem srpskom tlu naselili i drugi Sloveni u ranom srednjem veku. U onovremenim pisanim izvorima obično se ne pominju po imenu, jer su to bile male skupine. Iz raznih pisanih podataka IX-X stoleća vidi se da Srbe na Balkanskom poluostrvu okružuju neka plemena koja su i u susedstvu Srba na Labi. Ta plemena su se stopila u jedinstven srpski narod. To je proces koji je završen u XIII stoleću, mada je i dalje nastavljeno upijanje novih slovenskih skupina.

Tako za zahumskog kneza Mihaila Konstantin UP beleži da je od roda Litcika. U isto vreme, Licikaviki žive između donje Odre i donje Varte. Po Vilcima (Vucima), koji su živeli na Labi u oblasti Meklenburga, kao da je dobio ime današnji Vukovar (nekad Vlcou, Wolkov, Volkow). Potrebno je obratiti pažnju i na druge Slovene poznate na severu - Havoljane na reci Haveli, zatim Ljutiće, Glinjane, Glomače, Moračane, itd. Može se pretpostaviti da su u Dalmaciju stigli i pripadnici južnoslovenskih plemena.

***

Ustanovljeno je da se Sloveni, od sredine V stoleća, naseljavaju na teritorije koje su držali Rimljani. To je doba kada je rimska odbrana na Dunavu slomljena usled hunsko-germanske najezde. Tako se datuje najstarije istraživano slovensko naselje na Balkanu, kod Mušića na Drini.Pisani i arheološki izvori pokazuju da su Južni Sloveni poseli balkanske i zapadne panonske prostore tokom druge polovine VI i početkom VII stoleća. U to rano vreme treba razlikovati Južne Slovene od Srba.

Kultura Južnih Slovena dobro je poznata iz istraživanja u Bugarskoj, Rumuniji i unekoliko kod nas^.. Naselja su smeštena u rečnim dolinama na blagim padinama, u blizini vode. Polu ukopane drvene kuće imaju kamene ili zemljane peći u jednom uglu. Od takvih kuća se obično sačuva četvorougaoni ukop i peć. Svoje pokojnike su, kao i svi Sloveni, spaljivali a zatim sahranjivali, sa urnom ili bez nje, u zemlju. Takva naselja i groblja na prostoru bivše Jugoslavije, poznata su u Podunavlju i Posavini.

Srbi žive u brdsko-planinskim predelima. Naselja sa nadzemnim drvenim kućama smeštena su na padinama, u blizini izvora i lokvi. Na podu kuće, bliže zidu ili u uglu, nalazilo se ognjište. Od takvih kuća malo šta se moglo sačuvati, te ih je teško otkriti. Položaj jednog ranog srpskog naselja poznat je u Pešterskom polju. Jedino istraživano naselje nalazi se u Batkovićima kod Bijeljine. Tu su nađeni plitki nepravilni ukopi - tragovi nadzemnih kuća. Ovo naselje je korišćeno tokom celog srednjeg veka, počev od ranog VII stoleća.

Srbi su svoje pokojnike spaljivali, a ostatke su izlagali iznad tla. Tu je reč o osobenom sahranjivanju u vazduhu. Arheološki ostaci tog običaja se samo uslovno mogu nazvati grobovima. Takav postupak sa pokojnicima opisan je u Predanju o prošlim vremenima. Arheološki su takva "groblja" istraživana na prostoru Lužičana. Danas se vide kao male humke, prečnika oko 3 i visine oko 0,5 m. Konstrukcija humki još nije dovoljno istražena. Po obodu ili u unutrašnjosti humke ponekad se nađu ulomci posuda preostalih od daće i zadušnica.

Srpska groblja iz VII-VIII stoleća su kod nas arheološki ispitivana u Ljutićima kod Pljevalja i na Jezerskoj planini između Prizrena i Štrpca. Pošto su takve humke lako uočljive, poznate su i na mnogim drugim nalazištima - na Pešteru, kod Šavnika, Drvara, Grahova, Srba, itd. Kod Konjica je delimično istražena jedna humka. Ona po relativnom obilju nalaza grnčarije podseća na humke sa Dunava, otkrivene na Velikom Ostrovu u Rumuniji. Takva groblja se teško mogu održati na tlu koje se obrađuje i gde nema kamena. Na tlu Panonije ili sličnom mogu se samo slučajno sačuvati i uočiti. Groblje na Velikom Ostrovu nije uništeno, jer su tamo bile utrine, a ne oranice.

Groblja sa humkama su obično blizu izvora, što ukazuje na to da su u blizini bila i naselja. Po pravilu se i danas u blizini tih grobalja nalaze savremena naselja ili bačije, ali za sada u blizini nisu nađena onovremena naselja. Da su ona postojala, pokazuju posredna svedočanstva o društvenom životu koji se odvijao u blizini. Naime, u Predanju o prošlim vremenima opisana su paganska "igrišta" (igrišča) između sela. Na njima su se Sloveni pagani okupljali, igrali i sklapali brakove. U povelji cara Dušana (1331-1355) Hilandaru, u kojoj se opisuju međe kod manastira Svetog Petra Koriškog, navodi se za jedan od vrhova Jezerske planine toponim Igrište (Igrišče). To nam ukazuje da se na Jezerskoj planini nalazilo ne samo srpsko groblje već i pagansko središte društvenog života, što nesumnjivo pokazuje da se tu živelo u okolnim selima. Takvih toponima ima i danas. Na primer, u najužoj Bosni, istočno od Kaknja, nalazi se vrh Igrišća (1303 m), a na Javoru, južno od Vlasenice - Igrište (1406 m).

Znači, i groblja i naselja Srba smeštena su u brdsko-planinskom predelu kakav je upravo i predeo Dinarske oblasti. U takvim predelima se živi pre svega od stočarstva. Raspored do sada poznatih humki ocrtava prostor koji su Srbi nastanjivali u VII-VIII stoleću: od razvođa Sitnice i Lepenca na jugoistoku, do sliva Une na zapadu. O istočnim granicama za sada nema podataka.

Izvan tako omeđenog prostora otkriveni su arheološki tragovi Južnih Slovena i drugih naroda. Groblja uobičajena za Južne Slovene sa ostacima spaljenih pokojnika zakopanim u zemlju, otkrivena su na Dunavu (Čelarevo, Slankamen) i u Posavini (Laktaši, Bijeljina), a određuju tadašnje severne granice Srba. Takvi grobovi u primorju mogu pripadati Hrvatima (Kašić, Bakar). U granicama srednjovekovne Hrvatske u primorju, arheolozi su otkrili više skeletnih grobalja, koja nesumnjivo pripadaju Hrvatima iz vremena usvajanja hrišćanstva u VIII IX stoleću. Ona određuju moguće jugozapadne granice Srba.

Pored Slovena, na našem tlu je bilo stanovništva romanskog govora. O Romanima ili Vizantincima u unutrašnjosti postoje arheološka svedočanstva zaključno sa VII stolećem U primorju se Romani održavaju duže - u gradovima kao što su Drač, Dubrovnik ili Zadar, poznatim iz pisanih izvora. Značajan je primer Svača, grada udaljenog oko 10 km od mora i Ulcinja. U njemu su otkrivene grobnice sa hrišćanski sahranjenim pokojnicima. Uz skelete je nađen vizantijski nakit, posuđe i drugi predmeti, poznati u vizantijskim oblastima od Krima, preko Sicilije, do Istre. U grobnicama su nađeni i čisto slovenski proizvodi, kao što su lonci rađeni na sporom vitlu, ukrašeni češljem. Slična groblja otkrivena su i u Draču.

Ova vizantijska groblja su naročito važna zbog određivanja porekla kulture Koman - Kruje, Obrazovana je krajem VII stoleća, a nestala u IX stoleću. Nju albanski naučnici pokušavaju da iskoriste za dokazivanje kontinuiteta između starog romanizovanog stanovništva i savremenih Albanaca. Međutim, skeletna groblja ove kulture odlikuju ostaci osobene nošnje i prilozi. Nađeni su jedinstveni zaponi, zatim okovi poznati kod nekih nomada, sekire kao ratnička oprema i uvozni vizantijski nakit. Ti nalazi ih bitno razlikuju od Romana iz Svača i Drača, gde nema takvih predmeta. Po planinskom položaju grobalja kulture Koman-Kruje, reč je o stočarima. Zahvatali su prostor od Rumije do Ohridskog jezera. Sve ukazuje na to da su nosioci kulture Koman - Kruje naseljeni krajem VII stoleća. Verovatno su tu naseljeni sa zadatkom da brane put Drač - Solun, a uništeni su tokom širenja Bugara u zaleđe Drača u IX stoleću.

Arheološki nalazi plemena Južnih Slovena, Romana, Hrvata i Koman-Kruje kulture uokviruju etnički prostor Srba. Potrebno je naglasiti da se svi arheološki podaci o Srbima i njihovim susedima podudaraju.

Istorija Srba u IX-X stoleću mnogo je bolje poznata zahvaljujući delu cara Konstantina VII. On je dosta jasno odredio granice srpskih zemalja u primorju. Po njemu, Srbi žive u Duklji, Travuniji i Konavlima, Zahumlju, Paganiji i Srbiji. Na jugoistoku se prva prostirala Duklja, u zaleđu Drača, Lješa, Ulcinja, Bara i Kotora. Na severozapadu je Paganija bila poslednja srpska zemlja na moru, koja se na Cetini graničila sa Hrvatskom. I Zahumlje se "prema severu" graniči sa Hrvatskom. Duklja, Travunija i Zahumlje graniče se sa Srbijom planinama u zaleđu. Srbija se na "severu graniči Hrvatskom i sa juga Bugarskom", odnosno, na severozapadu dopire do Hrvata na Savi a na jugoistoku do Bugarske na Vardaru. Primorska Hrvatska je jasno omeđena, od reke Cetine do grada Labina u Istri, a "prema Cetini i Livnu" graniči se sa Srbijom.

Od osam gradova koje Konstantin VII pominje u kneževini Srbiji, malo kojem je tačno određen položaj. Ako se pretpostavi da su gradovi navedeni određenim redosledom, može im se približno odrediti položaj, oslanjajući se na one za koje se zna gde su bili manje-više pouzdano. Prvi od nabrojanih gradova Destinik, sasvim je izvesno, bio je u Metohiji. Naredni gradovi Černavusk i Međurečje verovatno su bili negde zapadno od Metohije. Sledeći Dresneik bi mogao biti Drežnik grad blizu Une. Između Dresneika i grada Salinesa (nesumnjivo današnja Tuzla, nekadašnji Soli), bio je Lesnik nepoznatog položaja. Dva poslednja grada, koji se navode u Bosni a u kneževini Srbiji, jesu Kotor i Desnik. Jedan od njih je bio kod Sarajeva, na prostoru Rogačića ili Ilidže, gde su otkriveni ostaci crkvi iz tog vremena. Drugi bi mogao biti kod Desetnika blizu Kaknja.

Za određivanje zapadnih granica Srba, važne su granice Hrvatske Posle smrti srpskog kneza Časlava oko 950. godine, Hrvatska se proširila na banovinu Krbavu, Liku i Gacku. Anali Franačkog kraljevstva sadrže podatke koji objašnjavaju pojam te banovine, mada ne poznaju Hrvate. U njima se pominje Borna (oko 818-821), knez Guduščana, koji su nesumnjivo živeli na prostoru današnje Like, odnosno između Hrvatske u primorju i Hrvatske na Savi. Nešto posle toga, opisuje se slom ustanka kneza Ljudevita protiv franačke vlasti. Ljudevit se 822 godine sklonio iz Siska kod jednog od srpskih župana. Pošto je ubio svog domaćina i probao da zadrži njegovu županiju, Ljudevit je morao da pobegne ka moru, gde je ubijen. Kao što je pomenuto, na osnovu puta kojim se mogao kretati knez Ljudevit i podataka o župi i gradu Srb od XIV stoleća, izgleda da se sklonio u današnji Srb kod izvora Une Prema tome, Srbija se na krajnjem zapadu u IX-X stoleću oslanjala na oblast Guduščana u današnjoj Lici, koji su kasnije uključeni u Hrvatsku.

Nije pouzdano ustanovljeno gde je bila severna Hrvatska u unutrašnjosti. Zato je teže odrediti severnu granicu Srba. Opseg Zagrebačke biskupije, obrazovane pred kraj XI stoleća, pokazuje gde je mogla biti severna granica Srbije. Uobičajeno je da se oblasti biskupija u Mađarskoj poklapaju sa granicama administrativno-upravnih oblasti To znači da su granice nove episkopije odražavale oblast starije kneževine sa sedištem u Zagrebu. Sudeći po tome, južna granica Zagrebačke biskupije, odnosno starije kneževine na Savi, protezala se približno na pravcu Zrinska Gora - Bela krajina. Dakle, Srbima je u IX-X stoleću dostupno međurečje Une i Krke, sa današnjom Banijom i Kordunom (dokle su se prostirala područja pogodna za stočarenje). S obzirom na prirodu tla, Srbi su se mogli širiti planinama u pravcu Ogulina.

U IX stoleću Donjom Panonijom (Vukovo, Srem, Mačva) upravlja knez kocelj (861-876). Ime današnje Koceljeve u Mačvi potvrđuje da se Srbija graničila Panonijom. Papa Jovan VIII (872-882) piše srpskom knezu Mutimiru (oko 850-891/2) da svoju episkopiju potčini Panonskoj arhiepiskopiji Svetog Metodija. To je još jedna potvrda da se na severu Srbija neposredno oslanjala na oblasti kneza Kocelja. U retkim podacima o mađarskim pohodima na naše tlo početkom X stoleća, navodi se da su opljačkali Zagreb, Požegu i Vukovo, pri tom bez pomena Srba ili Hrvata. To ukazuje da su ti gradovi bili sedišta posebnih kneževina, verovatno Hrvata, Vilka - Vukova i nekog trećeg plemena nepoznatog imena. U vreme kneza Časlava (927/8 - oko 950) granica Srbije se mogla pomeriti do Drave i Dunava.

Na severoistoku i istoku granica se pomerala zbog sukoba sa Bugarskom. Sredinom X stoleća, negde na prostoru Šumadije, Pomoravlja i Braničeva nalazila se kneževina Morava. Ona severo-istočnu granicu Srbije određuje približno na isti pravac gde je nekada bila granica rimske Dalmacije - od planine Cera prema Rudniku. Dalje se granica spuštala na jug negde između sliva Zapadne i Južne Morave. Za sada je teško odrediti gde je tačno bila granica na jugu, ali treba pomišljati na razvođe Morave i Vardara i razvođe Vardara i Drima.

Arheološki podaci o Srbima u IX-X stoleću suviše su retki da bi se g koristili za određivanje etničkog prostora. Iz poređenja sa susednim državama, poznatih po brojnim, ponekad i raskošnim nalazima, može se steći pogrešna predstava o onovremenoj Srbiji. Na srpskom etničkom prostoru nisu istraživane prestonice, gradovi, episkopska sedišta. Međutim, neki slučajni primeri pokazuju da bi to bio pogrešan zaključak. Crkva Svetog Petra i Pavla u Rasu, jedina je prvobitna episkopska crkva među Slovenima, koja i danas stoji u manje-više neizmenjenom izgledu. To je redak primer očuvane tradicije i kontinuiteta od najmanje 1000 godina. Drugi rečit primer je sačuvani deo grnčarevog zapisa glagoljicom o zapremini, na krčagu iz Čečana na Kosovu. To je svedočanstvo ne samo rano raširene pismenosti, već i razvijene države sa primenom mernih jedinica i ustaljenim porezima. Za sada možemo samo nagađati kakvu je veliku ulogu nekada Srbija imala u slovenskom svetu.

Arheologija ne može bolje osvetliti ni doba XI-XII stoleća. Mada su se spoljnopolitičke okolnosti izmenile, srpska država je ostala snažna i manje-više u istom obimu kao i pre. U vreme kralja Mihaila (oko 1055-1082) i kralja Konstantina Bodina (oko 1082-1101), Srbija je predstavljala ozbiljnog protivnika za susedne sile. Vredi pomenuti težak put krstaša pod Rajmundom Tuluskim u zimu 1096/7 godine. Oni su putovali skoro 40 dana kroz "Slavoniju" (Sclavonia), od zapadne granice do Skadra, gde ih je dočekao kralj Bodin. S obzirom na dužinu puta, verovatno su ušli u Srbiju negde na području Like, na krajnjem zapadu Srbije.

Na jugoistoku Srbi žive na Kosovu, kako piše Ana Komnina, a niže na jugu im je granica na Drimu oko Debra.^[53] U susedstvu, negde u oblasti Elbasana i Tirane, od sredine XI stoleća pominju se Arbani.^[54]

Raskol crkava i pojava bogumilstva teško se odražavaju na Srbe. Pod pritiskom Mađara i Rima, u krstaškim pohodima, od Srbije su izdvojeni ^[55]severozapadni delovi. Iz njih je kasnije nastala Bosna. Tokom mnogih stoleća vršeni su stalni napori da se srpsko i drugo slovensko stanovništvo pokatoliči i uklopi u bezimeni slovenski korpus mađarske države. Međutim, stalni pomeni "šizmatika" u međurečju Save i Drave i u Vojvodini pokazuju da je slovenska, odnosno pravoslavna služba opstala bez prekida do pojave Turaka.^[55] Od XIV-XV stoleća pravoslavni Sloveni u Mađarskoj ne mogu se razlikovati od Srba, bilo zato što su Srbi tu i ranije živeli bilo zato što su se pretopili u Srbe.

Teritorijalni odnos između pravoslavne i katoličke crkve na terenu pokazuje raspored epigrafskih spomenika. Do XIII stoleća ćirilični spomenici su poznati na zapad do Brača i Cetine, a u unutrašnjosti obuhvataju prvobitnu Bosnu. Kasnije, u XIV i XV stoleću, epigrafski spomenici su brojniji, a naročito su česti na stećcima. Zato su zabeleženi na zapadu do pravca Mljet - Pelješac - Gradačac - Pakrac.Otkriveno je i više latinskih epigrafskih spomenika, naročito u primorju, ali oni samo izuzetno razlikuju slovensko stanovništvo. Od 1248. godine, kada je Rim odobrio ponovo upotrebu glagoljice, pojavljuju se mnogi glagoljski zapisi. Njihov raspored se nadovezuje na rasprostranjenost ćirilice u pravcu zapada. Neznatno preklapanje pokazuje da nije bilo znatnijih pomeranja Srba na zapad. Tako je tačno omeđen srpski etnički prostor na zapadu u poznom srednjem veku.

I pored podele Srba čak na desetak državica od kraja XIV stoleća, prvobitni etnički prostor je zadržao kulturnu jedinstvenost. To najbolje pokazuju stećci. Stećci su masivni kameni nadgrobni spomenici, najčešće u vidu različitih sanduka. Ima ih ukrašenih, bilo figurama bilo nekim simboličnim predstavama ili šarama. Njihova umetnost je dobro poznata i odavno privlači pažnju. Propaganda je stećke dugo prikazivala kao vid bogumilske umetnosti, što se pokazalo kao netačno.Zapisi na stećcima su bez izuzetaka ćirilični.

Groblja sa stećcima smeštena su na istom prostoru kao i stara paganska groblja sa humkama. Znači da su i naselja u blizini, te da postoji kontinuitet održavanja starog, stočarskog načina života. Sa širenjem Srba stočara na zapad (Vlasi) širi se i upotreba stećaka, pa ih ima mnogo u Dalmaciji i u Krajini, od Cetine do Like i Pakraca.

Groblja sa stećcima nalaze se pored crkava, srušenih i onih koje danas postoje i gde se danas sahranjuje. Po pravilu, to su crkve okrenute ka istoku, pravoslavne, kao i sami stećci. U retkim slučajevima crkve su i savremena groblja uz stećke - katolički. Kada se prvobitni izgled sada katoličke crkve može ustanoviti, vidi se da su to prepravljane crkve. Na primer, crkva Svetog Đorđa u Cavtatu, oko koje ima lomljenih stećaka, danas na istočnoj strani ima ravan zid. Međutim, iznutra u oltarskom prostoru vidi se u podu sačuvana polukružna apsida. U Mokrom polju, kod Zavođa blizu Knina, na očuvanom groblju sa stećcima, nalaze se ruševine crkve polukružne apside. Na njenu apsidu dozidan je sa istoka prav zid kao u Cavtatu. To dozvoljava pretpostavku da su nekada sve crkve na grobljima sa stećcima bile pravoslavne.

Sa rasporedom stećaka podudara se istovremena grnčarija, prikupljena na iskopavanjima. To je grnčarija osobena za srpski dinarski prostor, grubo rađena, najčešće na sporom vitlu. Zastupljena je uglavnom loncima za kuvanje, dugog, razgrnutog oboda, bez ukrasa šaranih utisnutim valovnicama, prugama i jamicama. Na dnu mogu imati otisak pečata s vitla. Zapadno od Drine nalaženi su u utvrđenim gradovima, a na prostoru Despotovine - i u manastirima koji su istraživani.^[61] Datuju se vreme turskih pohoda - pozno XIV i XV stoleće. Takvo grnčarstvo je odlika prvobitnog srpskog etničkog prostora, sačuvana do najnovijeg vremena. Raspored radionica sa sporim vitlom u XX stoleću, podudara se potpuno sa rasporedom lonaca iste izrade iz XIV-XV stoleća, pa čak i izgled lonaca.

U XIII-XV stoleću uobličio se srpski etnički prostor na istoku. Posle sloma Vizantije 1204. godine, Nemanjići su pomerili granice Srbije na istok i jug. U vreme cara Stefana Dušana granica na istoku se prostirala od Đerdapa do doline Strume, a na jugu je izlazila na Korintski zaliv. Ovi događaji i granice dobro su poznati iz pisanih istorijskih podataka. Materijalna kultura Srba i drugih Slovena u oslobođenim i priključenim oblastima, bila je unekoliko različita, zbog vizantijskog uticaja. Međutim, iako su sačuvane mnogobrojne crkve, arheoloških podataka o slivu Vardara i Strume ima vrlo malo.

U vreme kneza Lazara (1371-1389) oblikovala se oblast koja približno odgovara pojmu današnje uže Srbije. Uz stalnu opasnost od turskih napada, tu se razvila materijalna i duhovna kultura pod snažnim uticajem carigradskih i solunskih teologa, umetnika i zanatlija. Najveći privredni i kulturni uspon dostignut je u vreme Despotovine. U arheološkom smislu, Srpska Despotovina je prepoznatljiva, uz osobene crkve i gradove, po nakitu i naročito po grnčariji. Gleđosane zdele, činije, tanjiri, krčazi, buklije, imaju osoben ukras izveden u zgrafito tehnici. Kuhinjski lonci su obično rađeni na brzom vitlu, sa dugim razgrnutim obodom i ukrašeni naizmenično rebrima sa jamicama i urezanim ukrasom.

Grnčarija Srpske Despotovine poznata je i u Ključu i Negotinskoj krajini. Posle priključenja Vidina Turskoj 1396. godine, Ključ i Krajina su u sastavu Srbije, gde su ostale do konačnog pada Despotovine pod tursku vlast 1459. godine. O tome nema izričitih istorijskih podataka,ali to potvrđuje pomenuta grnčarija. Pomoću rasporeda nalaza te osobene grnčarije, arheološki najlakše pratimo pomeranja Srba, izazvana najezdom muslimana. U južnoj Mađarskoj (današnja Vojvodina, međurečje Save i Drave, Baranja), među grnčarijom srednjeevropskog tipa, lako se raspoznaje grublja srpska grnčarija XIV-XV stoleća, kao i ona vizantijskog stila.

***

Iz izlaganja o sada pristupačnim arheološkim svedočanstvima vidi se nesumnjiv kontinuitet na srpskom etničkom prostoru. To je prostor koji se nije bitnije menjao od sedmog stoleća. Izvesna širenja srpskog naroda su razumljiva s obzirom na to da su Srbi bili i ostali najveći slovenski narod na Balkanskom poluostrvu