Gradnja
Početak gradnje Dioklecijanove palate nije tačno utvrđen. Pretpostavlja se da je to bilo oko 295. g., nakon uvođenja tetrarhije (vladavina četvorice). Ipak, deset godina nakon te odluke, kada je Dioklecijan abdicirao 305. g., palata još nije bila dovršena, a postoje naznake da su se neki radovi odvijali dok je car boravio u njoj. Po čijoj je arhitektonskoj ideji palata izgrađena i ko su bili njeni graditelji, ne zna se. Međutim, uklesana grčka imena Zotikos i Filotas, kao i brojna uklesana grčka slova ukazuju na to da je određeni broj graditelja bio poreklom iz istočnog dela carstva tj. da je Dioklecijan doveo sa sobom majstore s Istoka. Ipak, velika je verovatnost da je veliki deo radne snage bio lokalnog porekla. Osnovna građa je dolazila iz neposredne blizine. Beli vapnenac je dopreman s Brača i ponešto iz Segeta kraj Trogira; sedra se vadila iz korita obližnjih reka, a opeka se izrađivala u salonitanskim i drugim radionicama smštenima u blizini. Građevina kao celina nije imala neposredni uzor u dotadašnjem rimskom graditeljstvu. Njena originalnost proizlazi iz osnovne funkcije i prilagodbe položaju.
Arhitektura
Svojim oblikom nalikuje kastrumu - vojnom logoru. Vanjski su zidovi gotovo pravokutni, dimenzija 175-181 x 216 m, a kule na uglovima palate slede tradiciju vojne arhitekture. Budući da je palata bila udaljena od najbližeg velikog grada 6km (Salona), bila je okružena bedemima. I unutrašnji raspored palae podseća na vojni logor - cardo i decumanus, glavne okomite ulice odgovaraju glavnim logorskim ulicama via praetoria i via principalis. Postojala su četiri ulaza u palatu. tri s kopnene i jedan s morske strane. Celi prostor palate je bio podjeljen na dva dela, ali različite namene. U severnom delu su bile smještene zgrade za poslugu, vojsku, skladišta i dr., a u južnom, raskošnijem delu nalazili su se objekti namenjeni carskoj obitelji. Ni fasade nisu bile jednake. Najreprezentativnija je bila ona južna, okrenuta prema moru. U donjem delu (kojeg je u Dioklecijanovo vrijeme zapljuskivalo more) su se nalazili manji otvori i vrata tzv. porta aenea (Medena vrata). Istočna i zapadna fasada su međusobno slične i bez ukrasa, a vrata na njima se zovu porta argentea (Srebrna vrata) i porta ferrea (Železna vrata). Na severnoj fasadi je bio glavni ulaz u palatu s dvostrukim vratima s arhitravom - porta aurea (Zlatna vrata), na kojem je ležao luk s nišama u kojima se se nalazile statue (verovatno Jupitera i četiri tetrarha). Od dveju glavnih ulica, cardo je vodio na peristil, otvoreni prostor ispred carevog stana, na čijoj se levoj strani nalazio carev mauzolej (danas katedrala sv. Dujma). S desne strane peristila su se nalazila tri hrama. Prvi je Jupiterov, a druga dva se danas nazivaju Kibelinim i Venerinim, iako ti nazivi nisu potvrđeni. U carev stan se ulazilo iz protirona preko vestibula. Nekadašnji se raspored prostorija može rekonstruirati uz pomoć prizemnih dvorana, koje su identičnog rasporeda.
Razvoj
Smrću cara Dioklecijana 316. g. život u palati se ne gasi, a preobražaji počinju već u prvim stolećima života palate. Budući da je bila u posedu rimskog dvora, pružala je utočište prognanim članovima carske obitelji, a najbitniji događaj bio je rušenje Salone početkom 6. st. kada je deo prognanog stanovništva našao utočište unutar zidina palate i kada počinje novi, organizovani gradski život.
U razdoblju slobodne srednjovekovne komune, između 12. i 14. st., dolazi do većeg arhitektonskog razvoja, kada su brojne srednjovekovne kuće ispunile ne samo rimske zgrade nego i veći deo slobodnog prostora ulica i tremova. U tom razdoblju započinje i izgradnja romaničkog zvonika katedrale sv. Dujma. Romanička je umetnost zastupljena i radovima velikih majstora kao što su Andrija Buvina koji je izradio drvena vrata katedrale u 13 v.. i Juraj Dalmatinac, iz čije su radionice potekle raskošne plemičke palate u oblicima venecijanske gotike s naznakama renesanse (npr. palata obitelji Papalić). U katedrali je i njegovo remek-delo, oltar sv. Staša.
Dioklecijanova palata nije samo izvanredan antički spomenik, nego je i nacionalno i svetsko dobro. Zajedno s kasnijom srednjovekovnom dogradnjom ona čini vredan arheološki i istorisko-umjetnički kompleks i zato je 1979. g. uvrštena na UNESCO-ov popis svetske baštine
