Tvrđava (utvrda, hisar) je oblik vojne građevine sa stalnom vojnom postavom, sa prevashodno odbrambrenim i zaštitnim zadatkom, koju karakteriše sistem kula i jakih bedema. Građene su na teško pristupačnim mestima, tako da im se moglo prići samo sa jedne strane, dok su ih sa drugih čuvale prirodne prepreke poput stena ili reka. Ranije je korišćen i izraz „grad“ (gradina, gradište), ali on u današnje vreme ima potpuno drugačije značenje.

Istorijski razvoj fortivikacione arhitekture

Najstariji primeri utvrđivanja nekog mesta zabeleženi su još u kasnom neolitu kada su ljudi okruživali naselja podignuta na uzvišicama šančevima i bedemima od drvenog kolja.Antičke civilizacije su počele da svoje gradove zaštićuju visokim kamenim bedemima(Antičke tvrđave),ali tvrđave svoj vrhunac dostižu u srednjem veku(Srednjevekovne tvrđave).

Razvoj tvrđava u srednjem veku

Utvrđenja u Evropi su se u početku,tokom IX, X, XI veka,svodila uglavnom na usamljeni Donžon,koji je u ranijem periodu bio građen od drveta,da bi ga tek kasnije zamenio kamen.Oko Donžona nalazile su se i propratne zgrade za vojnu posadu,poslugu,hranu itd.Nemirna vremena u srednjem veku stvorila su potrebu da se i te ostale zgrade zaštite,tako da se od X veka počinju javljati prvo drvene palisade,a potom i pravi kameni bedemi sa grudobranom.Poslednji stadijum u razvoju utvrđenja u predstavlja dodavanje dodatnih kula na bedeme čime se povećavala odbrambrena moć celokupne tvrđave.Paralelno sa razvojem utvrđenja razvijale su se i kule na njima,koje su vremenom postajale sve jače i veće,da bi u poslednjoj fazi mogle da na sebi nose manje opsadne sprave i najranije topove.

Prekretnicu u fortifikacionoj arhitekturi Zapadne Evrope čine krstaški pohodi sa kojih se krstaši vraćaju donoseći vesti,priče i podatke o velikim kamenim utvrđenjima Vizantije i Bliskog Istoka.

Sa razvojem baruta i artiljerije u XV i XVI veku promenio se oblik i način gradnje tvrđava(Artiljerijske tvrđave).Tvrđave su svoj strateški značaj izgubile u Prvom svetskom ratu i od tada predstavljaju gotovo isključivo turističku atrakciju.

Vrste tvrđava ...

... prema gradnji

Tvrđave se prema načinu gradnje mogu podeliti na:

• Privremena utvrde, koje podiže vojska tokom pohoda (najčešće noću) da bi se zaštitila tzv. Utvrđeni logor.
• Poluprivremene utvrde, koje podiže vojska tokom pohoda da bi zaštitila određeno mesto ili ojačala svoj položaj za predstojeći sukob sa neprijateljem.
• Stalne utvrde, koje se podižu sa ciljem trajne zaštite određene oblasti,trga,rudnika,raskršća ili kakvog drugog strateški važnog mesta.

odnosno prema materijalu koji je korišćen na:

• Drvene tvrđave, koje su podignute od drveno kolja ili trupaca tzv. Palisade.
• Kamene tvrđave, koje su većim delom podignute od čvrstog materijala koji ne gori (kamen,cigla,...).

... prema nameni

Vojne Tvrđave

Vojne tvrđave su građene na karavanskim putevima, uskim prolazima ili mostovima. U njihovoj unutrašnjosti su bile smeštene samo zgrade neophodne za normalan život i rad vojne posade u utvrđenju. U njima je bila smeštena samo vojna postava, kao i nešto malo civilnog ljudstva neophodnog za rad postave. (Videti Golubac)

Vlastelinske Tvrđave

Vlastelinske tvrđave su služile velmožama da u njima žive i da iz njih upravljaju svojom oblastima. Ispred ili oko same utvrde se obično nalazilo selo ili trg, u zavisnosti od velmožine snage. U samoj utvrdi su pored zgrada za vojnu postavu, bile i zgrade neophodne za normalan rad domaćinstva i dvor, ili pak samo jača kula (tzv. Donžon kula) u kojoj je boravio velmoža. Pored jače vojne postave u utvrdi su boravili velmoža sa porodicom, dvorski službenici (logotet, protovestijar, pisar,...) i članovi domaćinstva. (Videti Maglič)

Gradske Tvrđave

Gradske tvrđave su svojim sistemom kula i bedema obuhvatale velika naselja (odnosno naselja u kojima je veći deo kuća izgrađen od kamena). Obično su građene oko velikih luka, na mestima ukrštanja karavanskih puteva ili oko velikih trgova. Unutar gradskih bedema nalazile su se kako stambene zgrade (kuće i dvorci), tako i sudovi, većnice, veće crkve (katedrale), magacini, krčme, itd. Česti su u primorju (Kotor, Dubrovnik, Budva), gde je skoro svaki grad bio utvrđen, dok su na kopnu kod nas vrlo retki (Smederevo, Beogradska tvrđava za vreme despota Stefana), ali ih je bilo po Evropi gde su najčešće bili tzv. slobodni gradovi tj. gradovi-republike. (Videti Smederevo)

Manastirske Tvrđave

Manastirske tvrđave su služile da odbrane i zaštite monahe, crkava i crkvenog blaga, od pljačkaša. U njihovom središtu se nalazila crkva sa konakom. (Videti Manasija)

Specifične vrste trđava

Slovensko gradište

Gradište je posebna vrsta utvrđenog naselja karakteristična za Slovene koji žive u rodovskoj zajednici i opstala je među njima do VIII veka,kada se usled pojave prvih država javlja potreba za većim i jačim utvđenjem.Gradište se obično nalazilo daleko od puteva i staza sakriveno močvarama,ritovima i šumama.Najčešće je zaštićeno poluprirodnim šancem ispunjenim vodom,preko koga se prelazilo drvenim mostom.Naredni nivo odbrane sačinjavao je zemljani bedem,u koga je ka spolja pobijeno zašiljeno kolje, na čijem se vrhu najčešće nalazila drvena palisada.Unutar bedema se nalazilo naselje sastavljeno od drvenih kućica,među kojima se obično po veličini izdvajao stan rodovskog vođe odnosno poglavice koji je ponekad bio i pravi drveni Donžon.Gradišta su običnom imala osnovu nepravilnog kruga,a pošto nisu pravljena da traju drugo već da se prave lako i brzo danas nema nikakvih ostataka,osim vrlo malo arheoloških lokaliteta.

Utvrđene Kule

Utvrđene kule nisu imale bedeme, već se ceo utvrđeni kompleks sastojao od ojačane kule (Donžon Kule) uz koju su se nalazile zgrade za domaćinstvo, a neretko i selo. U takvoj kuli živeo je velmoža sa porodicom (Todorova kula) ili vojna posada (Vršačka kula) zbog čega su one imale status utvrde. Mogle su se naći i u blizini naselja (Senjska kula) i u njih se stanovništvo sklanjalo pred pljačkašima. (Videti Vršačka kula)

Koncentrične tvrđave

Koncentrične tvrđave su imale dva ili više linija odbrana odnosno bedema koji su se nalazili jedan unutar drugog i nisu međusobno povezane.Ima ih po Evropi,dok je kod nas jedini takav primer lokalitet Draškova kutina nedaleko od Niša,koji je opisao Feliks Kanic,ali danas nema nikakvih ostataka.

Vodene ili ostrvske tvrđave

Vodene(ostrvske) tvrđave su građene na ostrvima i sa svih strana su okružene prirodnim vodenim površinama(jezero,reka,more) i pristup im je bio moguć samo preko mostova,a treba istaći da je ova vrsta utvrda vrlo retka u unutrašnjosti kopna.(Videti Skadarski Žabljak)

Treba imati u vidu da u ovu grupu ne spadaju tvrđave koje su sa svih strana opkoljene veštačkim šancem ispunjenim vodom.Najbliže su im utvrde podignute na poluostrvima odnosno rtovima koje su sa kopnene strane imale veštački šanac ispunjen vodom.(Videti Smed(rečno poluostrvo),Kostura(rt u jezeru),Carigrada(morski rt)