Arheologija - Tribali

Tribalski srebrni kultni predmeti zlatnog odsjaja

Piše: dr Milorad Stojić

Nedavno je autor ovog teksta imao priliku da prouči dva javnosti nepoznata predmeta od pozlaćenog srebrnog lima iz Batinca kod Ćuprije, u obliku trake koji se prema jednom kraju postepeno sužavaju (u obliku dugog kružnog isečka). Ovi predmeti poznati su u arheologiji kao "pojasevi tipa Mramorac", koji su nazvani tako po mestu (selo u donjem delu basena Velike Morave) prvo pronađenog i objavljenog primerka. Dostižu dužinu do 1,2 metra, a ukrašeni su geometrijskim motivima u tehnici iskucavanja. Jedino se na ovim pojasevima iz Batinca nalaze figuralni motivi. Od do sada poznatih primeraka, dva su od zlatnog a ostali od srebrnog lima. Najveći deo ovih predmeta od plemenitih metala potiče iz Pomoravlja, i to iz basena Velike MoraveCela površina pojaseva ukrašena je motivima izvedenim tehnikom iskucavanja. Na poleđeni predmeta uočljivi su tragovi šeme po kojoj je on ukrašen; urezanim linijama naznačene su simetrale budućih motiva: rombova, svastika i trouglova. Šestarom su obeležene konture budućih kružnih motiva. Postoje četiri zone na predmetu koje su okrakterisane specifičnim ukrasnim motivima.

Na širem delu predmeta heraldički su raspoređene dve minijaturne stilizovane figuralne predstave. Zbog izlizanosti i napuklina, ova figuralna kompozicija znatno se jasnije vidi sa unutrašnje strane predmeta. Prikazani su jahač -kopljanik na nekoj životinji, ispred kojeg se nalazi pešak sa podignutim rukama. Koplje je usmereno ka glavi pešaka. Jahaća životinja ima izrazito dug rep, u istoj ravni sa telom, glavu u obliku trougla i dve noge. Pešak je povijen po sredini tela (od udarca jahaće životinje ili koplja). Karakteristično je da su obe ove heraldičke scene orijentisne ka bočnim (dužim) stranama predmeta. Da bi se razumele, scene se moraju posmatrati vodoravno, što znači da je ceo predmet bio predviđen da stoji vertikalno, po svojoj podužnoj osi.

Pojasevi iz Batinca nesumnjivo su najlepši, najbogatije i najraznovrsnije ukrašeni primerci ove vrste nakita, i jedino se na njima nalaze figuralne predstave. Pripadali su najmoćnijim tribalskim dostojanstvenicima, koji su ih koristili u verskim i ceremonijalnim obredimaŠta se još nalazi na ovim jedinstvenim primercima tribalskih pojaseva. Tu su rombovi u nizu oivičeni jednom linijom, rombovi u nizu oivičeni dvostrukom linijom, kalotasta ispupčenja, motiv peščanog sata, krug sa osmokrakom zvezdom, krug sa desetokrakom zvezdom, linija u kombinaciji sa lukovima u nizu, romboidi u kombinaciji sa minijaturnim kalotastim ispupčenjima oivičenim krugovima (kola ili sazvežđe zvezda), talasasta traka, talasasta traka u kombinaciji sa minijaturnim kalotastim ispupčenjima, trake - romboidi u nizu naizmenično ispunjeni motivom svastike i koncentričnog romboida, trake u kojima se nalaze romboidi u nizu naizmenično ispunjeni motivom svastike i koncentričnih romboida i šrafiranih (punktiranih) trouglova, trake ispunjene koncentričnim rombovima u nizu, trake od rombova u nizu u čijem se središtu nalazi po jedno minijaturno kalotasto ispupčenje, raka od gusto izvedenih cik-cak linija, motiv palmete, stilizovani prikaz konjanika i pešaka.

Sve je veći broj stručnjaka koji smatraju da je Hekatejeva i Herodotova "tribalska ravnica" - velikomoravska kotlina, naziv koji nedvosmisleno pokazuje koji je narod krajem VI i u V veku pre n.e. živeo u Pomoravlju. Brojni nalazi luksuznih predmeta ukazuju šta je u poslednjoj četvrtini VI veka pre n.e. moglo da skrene pažnju logografu Hekateju iz dalekog Mileta, u službi persijskog dvora, kao i korisniku njegovih podataka - Herodotu, na jednu neveliku ravnicu na centralnom Balkanu.

Simboličko značenje materijala

Pošto je izvesno da su ovi predmeti bili znaci dostojanstva "službenika" u vrhu hijerarhije tribalske zajednice, jedini način da se preciznije utvrdi njihova društvena uloga jeste da se sagleda moguće simboličko značenje materijala od kojeg su ovi predmeta izrađeni, samih predmeta i motiva koji se na njima nalaze.

Indoevropska tradicija karakteriše srebro (na sanskritu: belo i sjajno) kao sadržaoca svetlosti dana i reprezenta kraljevskog dostojanstva. Ono je takođe Mesečev zastupnik na Zemlji gde ovaploćuje mističnu vezu između Meseca, žene i vode. Karakteristično je da su ovi pojasevi iz Batinca pozlaćeni, čime je njihova simbolika značajno obogaćena. Zlato ("mineralna svetlost"), zastupnik je Sunca na Zemlji i svega što ovo najmarkantnije nebesko telo daruje čoveku, od plodnosti, ljubavi i znanja, do moći i vlasti. Njegov sjaj (nebeski blesak), koji se ne može zamutiti, prenosi božanski blagoslov najmoćnijim članovima društva, a ostalim članovima zajednice poruku da su odnosi u društvu uspostavljeni voljom najviših sila. Dakle, već sam materijal od kojeg su izrađeni ovi predmeti ukazuje da su pripadali najmoćnijim članovima tribalske zajednice, onima koji su vršili najvažnije svetovne i svešteničke uloge u svom narodu.

Simbolika motiva

I "ukrasni motivi" na ovim predmetima imaju određeno simboličko značenje. Tako romb simboliše matericu - ulaz u htonski svet - mesto gde se spajaju nebeske i zemne sile. Kalotasata ispupčenja i kružni motivi su nesumnjivi simboli sunca. Jedan od kružnih motiva sadrži osmokraku zvezdu, koja simboliše sunce ali i, najverovatnije, i točak sa osam paoka, koji je karakterističan za indoevropske narode, gde označava četiri kardinalne i četiri pomoćne strane sveta. Ovaj simbol glavnih kosmičkih puteva je atribut vrhovnih bogova indoevropskih naroda. Motiv peščanog sata sadrži simboliku leptira; slika je duše koja napušta telo, ali i podsećanje na jedan ushićujući preobražaj kada zarobljena klica života iz neugledne čaure vaskrsava u tanani, bešumni, prelepi insekt koji leti samo pod osunčanim plavetnim svodom da bi po noći neustrašivo prkosio plamenim jezicima vatre po cenu života. Svastika ("dobra sreća"), "simbol koji potiče od stanovnika Atlandide" jedan je od najkompleksnijih simbola. Posebno potencira ulogu središta kod kružnih tokova.

Stilizovana palma - palmeta, zimzelena biljka, predočava besmrtnost i simbol je uskrsnuća (palmina grančica upotrebljavana je prilikom vršenja nekih kultnih radnji u eleuzinskim misterijama). Ona, takođe, simboliše drvo života ili kosmičko stablo; objedinjuje tri sfere univerzuma: korenom - podzemlje (htonske sile), stablom - život na zemlji, krošnjom - nebo (nebeske sile).

Figuralnu scenu čine dva antropomorfna i jedno zoomorfno biće, jahač, pešak i konj (ili neka mitska životinja). Jahač je prikazan u ratničkoj, herojskoj pozi kako pristiže progonjenog pešaka. Horizontalno predstavljeni rep je očiti znak da je jahaća životinja u punoj brzini. Koplje usmereno ka glavi sustignutog pešaka ukazuje na odnos predstavljenih ličnosti, koji je nesumnjiv siže cele kompozicije.

U ovoj kompoziciji sa predmeta u Batincu postoje dva detalja za koje nije jasno šta predstavljaju. To su štapićaste forme (linije koje se završavaju lučno - 4/5 kruga). Jedna je koso postavljena od korena prednje konjske noge. Druga se nadovezuje pravolinijski na trup pešaka. Postoji mogućnost da ova štapićasta forma na životinji predstavlja krilo. Pošto je prostor iznad leđa jahaće životinje ispunjen predstavom jahača, koplja i glave životinje, jedina povšina na koju je bilo moguće predstaviti krilo jeste onaj deo ispod životinje. Ukoliko je tačna ova pretpostavka, jahaća životinja je krilata - poput konja Pegaza, Triptolemovog zmaja ili onih hibridnih krilatih bića, koja su karakteristična za mikensku tradiciju, ali i za Iran i područja pod uticajem toreutike iz ove zemlje (na primer Dakiju). I figura u kompoziciji koja je označena kao pešak (pod naletom jahača i životinje koju jaše), ako se i u ovom slučaju štapićasta forma protumači kao krilo, nije ljudsko, već krilato natprirodno biće. Sledstveno ovakvom tumačenju, fabula sa ove kompozicije verovatno se ne odnosi na neki zemaljski već nebeski mitski događaj koji je, očigledno, bio fascinantan za Tribale u Pomoravlju.

Osim svog narativnog sižea, ove kompozicije (i predstavljena bića i predmeti) krcate su simboličkim značenjima. Već sam njihov broj - dva - nagoveštava ponavljanje - vraćanje, odlazak - povratak, potencira značaj prikazane poruke, ali ukazuje i na mogućnost suprotnog značenja dva istovetna motiva. I geometrijski stil kojim je ova scena prikazana, pokazuje da, zapravo, nije postojala namera da se bića koja su učestvovala u ovom događaju naturalistički prikažu već da se kroz njihov međusobni odnos jasno prikaže nešto što je univerzalno, što čuva poredak u svetu.

Na pitanje da li je, eventualno, neki strani mitološki siže mogao da posluži kao uzor za figuralnu predstavu iz Batinca ne može se dati precizan odgovor. U grčkoj mitologiji, na primer, slični elementi postoje u mitu o Dioskurima, nerazdvojnim blizancima konjanicima Kastorom i Polideukom, koji su na svojim belim atovima doneli ljudima svetlost i spas. Ovi plemeniti vitezovi svojim konjima uništavali su neprijatelje, štiteći sve one koji se nađu u iznenadnoj nevolji. Nebesko-zemaljski blizanci, zaštitnici konjanika, nosili su na glavi podsećanje na svoje rođenje iz jajeta - kupaste kape, poput glava sudionika sa kompozicije sa predmeta iz Batinca.

Postoje i značajne sličnosti između predstave iz Batinca i Podunavskih i Tračkih konjanika. Podunavski konjanici, koji su tako nazvani po području odakle potiče najveći broj ikona na kojima je predstavljena boginja i jednim ili dvojicom konjanika kako gaze neprijatelja. Trački konjanik ili Trački heros ima karakteristike Asklepija, Dionisa i Apolona. Već na najstarijim votivnim reljefima prikazan je kao konjanik, sa ogrtačem koji leprša. Trački heros, međutim, nije mogao da bude ugled za kompoziciju iz Batinca, s obzirom da najstarije predstave ovog junaka datiraju tek iz IV veka pre n.e.

Najviše sličnosti između jahača iz Batinca i jednog božanstva iz tračkog panteona postoje u predstavama Bendide, boginje lova i rata, tračke Artemide. Za razliku od Tračkog herosa, čije je negovanje kulta dokumentovano tek od IV veka, likovne predstave ove boginje aristokratskih zanimanja poznate su i iz prethodnih vekova. Boginja Bendida predstavljana je na konju sa kopljima u ruci. Njen kult je tokom V veka raširen izvan Trakije.

Ovi novi nalazi iz Batinca osnažili su ranije nagoveštaje da su "pojasevi" tipa Mramorac simbolički predmeti vodećih tribalskih dostojanstvenika i domaći proizvod, koji su služili u verskoceremonijalnim radnjama, ali ne kao pojasevi. Oni su, takođe, pokazali da osim zlatnih i srebrnih, postoje i srebrni koji su pozlaćeni. Figuralna fabulativna scena nesumnjivo ilustruje neki od glavnih sadržaja tribalske religije, budući da je prikazana na jednom skupocenom kultnom predmetu, i to dva puta na istovetan način. Navedene analogije ukazuju da postoji izvesna sličnost mitološke slike iz Batinca sa određenim sadržajima iz starogrčke, tračke, makedonske i dačke mitologije, a, najverovatnije i ilirske i skitske. I kompleksni motiv krcat simbolikom Sunca, koji se sastoji od zvezde koju čuva zmija i Sunčeve barke, izvesno čini bazični elemenat tribalske religije. Grci su imali dosta predrasuda o ovom narodu, koje su, izgleda, pored ostalog, bile prouzrokovane nespostojanjem razumevanja za tribalsku religiju. Predstave iz Batinca su veliki ali ipak, za sada, jedini korak u upoznavanju duhovnog života ovog, u jednom dužem razdoblju, najmoćnijeg starobalkanskog naroda.