Ilirska religija

Odrednice iz Leksikona religija i mitova drevne Evrope, sastavili Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović i Dragoslav Srejović, Savremena administracija, Beograd, 1992.

Ilirska religija podrazumeva religijska shvatanja, kultove i rituale indoevropskih plemena koja su u I milenijumu pre n. e. naseljavala jugozapadne delove Balkanskog poluostrva, odnosno istočne obale Jadranskog mora, od Istre do Valonskog zaliva. Imenom Iliri nazivalo se najpre jedno malo pleme između Skadarskog jezera i reke Mati, a tek od sredine IV. v. pre n. e. pod tim imenom podrazumevala su se i ostala njima bliska plemena na Balkanskom poluostrvu. Ilirska plemena bila su razjedinjena i samo je jednom od njih, Ardiejima, pošlo za rukom da ostvare državu, sa kraljem na čelu, koju su Rimljani razbili 168. g. pre n. e.

Izvori za ilirsku religiju izuzetno su oskudni. Grčki pisci već od VII v. pre n. e. (Alkman, Hekatej iz Mileta, Pseudo Skilaks) pominju pojedina plemena koja se kasnije ubrajaju u Ilire, ali ne daju nikakve podatke o njihovoj religiji i mitologiji. Kasniji grčki i rimski autori (Plinije Mlađi, Pomponije Mela, Apijan, Strabon, Diodor i dr.) opisuju ilirske zemlje i sukobe pojedinih ilirskih plemena sa susedima i Rimljanima, ali ni oni ne govore o verovanjima Ilira. Arheološka građa sa ilirskih teritorija veoma je bogata, posebno ona koja je otkrivena na nekropolama. Raznolikost ove grade pokazuje, međutim, da Iliri nikada nisu ostvarili jedinstvenu kulturu niti konzistentnu religiju. Jasno se uočavaju izvesne razlike u duhovnoj i materijalnoj kulturi između južnoilirskih i severnoilirskih plemena. Arheološki nalazi sa južnih ilirskih teritorija ukazuju na kult zemlje, dok oni sa severnih teritorija naseljenih Ilirima upućuju na astralne kultove, prvenstveno na kult Sunca. Ni način sahranjivanja nije jedinstven: na jugu se pokojnici gotovo isključivo sahranjuju u opruženom položaju pod tumulima, za središnje oblasti su karakteristični grobovi u vidu kamenih sanduka u koje su polagani pokojnici u zgrčenom stavu, dok su u severnim oblastima oni spaljivani i sahranjivani u urnama. Kako su mrtvi redovno sahranjivani sa velikim brojem priloga, može se zaključiti da je kod svih ilirskih plemena postojalo verovanje u život posle smrti. Velike i složene grobne konstrukcije koje se uočavaju na nekropolama iz VI—IV v. pre n. e. ukazuju da je kult mrtvih u to vreme prerastao u kult herosa. Na nekropolama u Istri (Nezakcijum, Pula) nađene su kamene ploče sa udubljenjima na kojima su prinošene žrtve. Za grobove u Nezakcijumu verovatno se vezuju i kamene skulpture (naga ženska figura sa detetom, itifalični konjanici) s kraja VI v. pre n. e. koje su nadahnute idejom o stalnoj obnovi života. Na liburnskim nekropolama uočeni su nad grobovima ostaci daće. Posebnu grupu čine takozvane kamene japodske urne iz V—VI v. pre n. e., sa predstavama koje su svakako povezane sa kultom mrtvih. Na njima je najčešće prikazana scena libacije, i to redovno dve žene ili dva muškarca koji zalivaju tečne žrtve u jednu veliku posudu. Predstavljene su i povorke konjanika i žena, verovatno pri ceremoniji sahrane, kao i heroiziran pokojnik na prestolu. Figure bika, divljeg vepra, ribe i ptice pokazuju da su te životinje imale određenu ulogu u verovanjima o svetu mrtvih i podzemnim silama. Iz nešto kasnijeg vremena (III—II v. pre n. e) potiču metalne pojasne pločice koje su otkrivene u grobovima sa šire ilirske teritorije, od Like do Albanije (Prozor, Ošanići, Gostilj, Donje Selce), a na kojima su predstavljeni različiti religiozni simboli i koplje sa Meduzinom glavom pobodeno u zemlju, grifoni, delfini, ptice ili heroizirani pokojnik na konju, koji sa zmijom iza sebe uništava neprijatelja.

O mestima žrtvovanja i svetilištima malo se zna. Kao svetilište protumačena je jedna zgrada građena u tehnici suhozida, u Gorici kod Grude, na teritoriji Dalmata, sa jednom većom i jednom manjom prostorijom. U zadnjem delu veće prostorije otkrivena je riznica sa različitim predmetima (nakit, oružje) koji su tu, verovatno kao zavetni darovi, deponovani od početka VII veka pre n. e. pa do vremena rimskih osvajanja. Sa periferije ilirske teritorije poznato je jedno svetilište na gradini Pod, kod Bugojna, s kraja VII v. pre n. e., sa pravougaonom platformom i žrtvenikom u središtu. Platforma je bila ukrašena ljudskim likovima modelovanim od gline na vrhovima vertikalnih greda ili Sunčevim diskom. Mestima namenjenim za obavljanje kulta smatraju se tumuli koji se često nalaze pokraj gradinskih naselja, a koji umesto grobova sadrže slojeve paljevine, sa velikom količinom keramičkih fragmenata. O vrstama i načinu prinošenja žrtvi malo se zna, a otvoreno je i pitanje da li su kod Ilira određena lica obavljala svešteničke funkcije. Pretpostavlja se postojanje ljudskih žrtava, jer Arijan saopštava da su branioci grada Peliona prineli na žrtve tri dečaka, tri devojke i tri crna ovna.

O ilirskim bogovima i herojima malo se zna. Mit o Iliriju, rodonačelniku Ilira, rođenom kao zmija, svakako se zasniva na prastarim totemističkim shvatanjima koja se prepoznaju i u imenima nekih plemena (Enhelejci — narod jegulja, Taulanti — narod lastavice, Delmati — narod ovca), kao i nazivima pojedinih ilirskih naselja (Ulcinium — od Ulkas — vuk, Delminium — od delma — ovca). Likovi i imena ilirskih božanstava poznati su tek sa spomenika iz rimskog doba. Ni u to vreme Iliri nisu imali jedno zajedničko božanstvo, već je svako veće pleme poštovalo svoje tradicionalne bogove, najčešće pod rimskim imenom. Na užem ilirskom području kao veliki bog poštovan je Medaur, zaštitnik Risna, koji je predstavljen kao konjanik sa kopljem u ruci. Natpis iz logora u Lambezi (severna Afrika) pokazuje da je Medaur poštovan kao domaće božanstvo, kao bog lekar. Sa istočne periferije ilirskih teritorija poznati su nadgrobni spomenici sa predstavom konjanika i daća, koje ukazuju na to da je i u ovim krajevima možda poštovan bog na konju. Na natpisu iz okoline Užica pominje se Jupiter Partinski, verovatno vrhovni bog plemena Partina. Na području Dalmata veoma su česti zavetni spomenici posvećeni Silvanu i Dijani, na kojima je taj božanski par redovno predstavljan u društvu nimfi. Na području Japoda najveće poštovanje je uživao Bind Neptun, čije je svetilište, sa mnogim zavetnim spomenicima, nađeno na izvoru rečice Privilice kod Bihaća. Bind je izvesno bio bog voda i izvora, a predstavljan je nag, sa veslom ili trozupcem u desnoj ruci. Njemu je bio blizak i Vidas, koji je poštovan zajedno sa boginjom Tanom. Žrtvenici posvećeni tom božanskom paru otkriveni su u Topuskom, pokraj jednog toplog izvora, i to zajedno sa oltarima posvećenim Silvanu. Na teritoriji Liburna poznata su uglavnom ženska božanstva, i to Venera Anzotika, Ika i Jutosika, dok su u Istri poštovani Eja, Melesokus, Borija, Irija i druga božanstva, o čijim funkcijama nije ništa pouzdano poznato. U rimskom Iliriku svake devete godine bacana su u more po četiri konja kao žrtva nekom lokalnom božanstvu, identifikovanom sa Neptunom, koji je nazivan Hipius, bilo zato što je Saturnu umesto Neptuna bilo dato ždrebe da ga proguta ili što je Neptun udarcem trozupca iz zemlje stvorio konja. U procesu romanizacije, tradicionalni likovi ilirskih bogova i heroja, kao i lokalni običaji, postepeno su se potpuno stopili sa rimskim.

O ilirskoj religiji još nije napisana studija zasnovana na kritičnom razmatranju relevantne istorijske i arheološke građe. Raspoloživa grada iz praistorijskog razdoblja najčešće je sasvim slobodno interpretirana, na primer A. Stipčević, Kultni simboli kod Ilira (Sarajevo, 1981). Znatno su pouzdaniji zaključci koji se odnose na kultove lokalnih božanstava u vreme rimske dominacije, videti: R. Marić, Antički kultovi u našoj zemlji (Beograd, 1933) i mnogi članci D. Rendića- Miočevića, sakupljeni u knjizi Iliri i antički svet (Split, 1989).

Ilirije

U grčkoj mitologiji eponimni heroj Ilira, naroda zmija, koji su živeli na istočnoj obali Jadranskog mora, u susedstvu Enhelejaca, naroda-jegulja. Pričalo se da su tebanski kralj Kadmo i njegova supruga Harmonija došli u zemlju Enhelejaca da im pomognu u borbi protiv suseda. Posle pobede, Kadmo je postao kralj osvojene teritorije, a Harmonija mu je tu rodila sina Ilirija, po kome je nazvana ta zemlja. Tu su Kadmo i Harmonija dočekali duboku starost, a posle smrti su preobraženi u zmije (v. Kadmo). Neki kažu da su oni pretvoreni u zmije pred polazak iz Tebe i da je sam Ilirije rođen kao zmija.

Prema kasnijem predanju, Ilirije je Polifemov i Galatejin sin, Keltov i Galatov brat. Ilirijevi sinovi Antariej, Enhelej, Perhaib, Taulo, Darto, Disaro i Parto postali su eponimni heroji ilirskih plemena.

Kadmo

U grčkoj mitologiji sin feničanskog kralja Agenora i Telefase, Europin, Kilikov i Fenikov brat. Kad je Zevs oteo Europu, Agenor je poslao svoje sinove da traže sestru i naredio im da se bez nje ne vraćaju u zavičaj. Kadmo je krenuo na put zajedno sa svojom majkom Telefasom. Posle kraćih boravaka na ostrvima Rodu i Teri, duže se zadržao kod Edonaca, u Trakiji, gde je Telefasa umrla. Kadmo je zatim otišao u Delfe da od proročišta sazna gde se nalazi Europa. Pitija mu je rekla da odustane od daljeg traganja za sestrom i da osnuje grad na mestu do koga će ga dovesti jedna krava. Dok je prolazio kroz Fokidu, među govedima Amfidamantovog sina Pelagona ugledao je kravu koja je na bedrima imala beli znak u vidu punog Meseca. Kadmo je kupio tu kravu i dugo je sledio, sve do tebanskog polja, gde je životinja od umora pala. Na tom mestu postavio je Atenin kip i odlučio da boginji žrtvuje kravu. Pošto mu je za žrtvu bila potrebna voda, Kadmo je poslao nekoliko svojih drugova da je donesu sa obližnjeg izvora. Strašni zmaj, Arejev sin, koji je čuvao taj izvor, napao je i usmrtio Kadmove drugove. Na njihove po vike Kadmo je dojurio i ubio zmaja. Po Ateninom savetu, on je polovinu zmajevih zuba posejao, dok je drugu polovinu boginja poklonila kolhidskom kralju Ejetu. Iz posejanih zuba odmah su iz zemlje iznikli naoružani ljudi, Sparti (Posejani). Kadmo je među njih bacio kamen, a oni, ne tražeći krivca, otpočeli su ljutu borbu. Posle tog okršaja, u životu su ostala samo petorica Sparta.

Zbog ubistva zmaja, Kadmo je morao osam godina da služi Areja. Posle tog službovanja, Atena mu je darovala vlast nad Tebom, a Zevs mu je dao suprugu Harmoniju, Arejevu i Afroditinu kćer. Kadmovo i Harmonijino venčanje proslavljeno je u najvećem sjaju u Kadmeji, utvrđenju oko koga će se kasnije razviti grad Teba. To je bila prva svadba smrtnika kojoj su prisustvovali svi Olimpljani. Muze, sa zlatnim vencima u kosi, pevane su svadbene pesme, a bogovi su doneli mladencima sjajne darove. Kadmo je darivao Harmoniju ogrlicom, koju mu je poklonio Hefest, Afrodita ili Europa, kao i divnom haljinom. Ta dva dara donela su nesreću svima koji su ih kasnije posedovali (v. Alkmeon, Amfijaraj, Enfila).

Kadmo je u Tebi srećno živeo sa Harmonijom, koja mu je rodila petoro dece: sina Polidora i kćerke - Autonoju, Inonu, Agavu i Semelu. U dubokoj starosti supružnici su bili prinuđeni da napuste grad. Prepustili su tebanski presto svom unuku Penteju, a zatim su otišli u zemlju Enhelejaca. Proročište je objavilo da će Kadmo i Harmonija, na volovskim kolima i u vidu zmija, predvoditi silnu varvarsku vojsku, koja će pobeđivati sve dok ne pokuša da otme delfsko blago. Tek tada će varvari biti uništeni, dok će Kadmo i Harmonija biti preneseni na Ostrva blaženih. Pričalo se daje grad Butoe (Budva) dobio ime po volovima koji su dovukli kola sa Kadmom i Harmonijom u zemlju Ilira. Enhelejcima je rečeno da će pobediti svoje susede Ilire ako Kadma izaberu za vođu. Kad su oni poslušali taj savet, Kadmo je izvojevao pobedu nad Ilirima i zagospodario njihovom zemljom. Harmonija je tu rodila sina Ilirija. Neki pričaju da su supružnici pretvoreni u zmije tek u ilirskoj zemlji i da je to bila kazna za ubistvo Arejevog sina.

Kadmov i Harmonijin grob pokazivan je kod Epidamna (današnji Drač).