Kameno doba
Zbirke metalnog doba
Bakarno doba
Bronzano doba
Gvozdeno doba
Antika i rani srednji vek

KAMENO DOBA

Arheološki nalazi sa područja teritorije vršačkog muzeja (opštine Vršac, Alibunar, Plandište i Bela Crkva) su veoma brojni i govore o pogodnosti ovog regiona za nastanjivanje i privređivanje još od vremena prvih ljudskih zajednica, u paleolitu. Od sredine XIX veka, kada se pojavljuju prvi kolekcionari – ljubitelji starina, pa do danas, na ovom području je registrovano preko 80 lokaliteta iz perioda kamenog doba.

Lokaliteti su uglavnom višeslojni, odnosno materijalni ostaci pronađeni na njima ukazuju na kontinuitet življenja na istom mestu od paleolita ili neolita pa do perioda srednjeg veka.

Uprkos brojnosti prikupljenog materijala, kao i registrovanih lokaliteta, arhe-ološka istraživanja preduzeta su svega na tri lokaliteta.

Paleolitski nalazi konstatovani su na pet lokacija: At, Crvenka, Kozluk, Balata i Kanal Mesić koje se sve nalaze na području severne podgorine Vršačkih planina.

Sakupljačku delatnost otpočeo je još 1888. godine prvi kustos vršačkog muzeja Feliks Milleker. U periodu do 1910. godine on je prikupio nalaze sa lokaliteta Vršac – Zapadna strana, kanal Mesić i Kozluk.

Zbirke nalaza – okresanog kamenog oruđa, sa lokaliteta Crvenka, Balata i At su novijeg datuma i prikupljene su u periodu od 1952. do 1978. godine, dok su 1984. godine na lokalitetu At preduzeta i jedina arheološka iskopavanja sa ciljem da se preciznije istraže paleolitski nalazi.

Analiza je pokazala da se radi o ostacima gornjopaleolitske kulture – orinjasijen XXVII do XXIV milenijum pre nove ere.

Zbirka kremenih nalaza sa lokaliteta Crvenka–At predstavlja jednu od naj-bogatijih kolekcija orinjasijenskog materijala prikupljenih na prostoru srednje Evrope i Balkana.

Premda je registrovano preko 70 neolitskih lokaliteta, arheološka istraživanja obavljena su svega na tri. To su lokaliteti: Kozluk na obodu Vršačkog brega, At na severozapadnom rubu Vršca i Kremenjak kod sela Potporanj. Najstariju neolitsku kulturu na području teritorije vršačkog muzeja predstavlja starčevačka kultura. Najraniji nalazi ove kulturne grupe potiču sa kraja XIX veka. U posleratnom periodu nastavljen je rad na ispitivanju Kozluka, premda nikada nisu obavljena sistematska istraživanja.

Starčevačka kultura registrovana je još na preko 30 lokaliteta, ali ni jedan od njih nije istražen. Na pojedinim nalazištima beleže se nalazi i srednjeg i mlađeg neolita, a jedino su dva takva lokaliteta do sada arheološki istražena. To su lokalitet At na severozapadnom rubu Vršca i lokalitet Kremenjak kod sela Potrporanj, udaljenom 10 kilometara južno od Vršca. Na oba ova lokaliteta, prema do sada istraženom području, ostaci starčevačke kulturne grupe javljaju se samo kao periferna pojava. Puni razvoj naselja na ovim nalazištima dostigla su u mlađem neolitu, odnosno u vreme vinčanske kulture.

Materijal sa ovih lokaliteta je brojan i do sada tek delimično obrađen i publikovan.

ZBIRKE METALNOG DOBA

Završne epohe praistorije (bakarno, bronzano i gvozdeno doba) mogu da se obuhvate zajedničkim nazivom metalno doba. Ovaj naziv, sam po sebi, ukazuje na činjenicu da je glavna karakteristika pomenutih epoha korišćenje pojedinih metala - najpre bakra, a zatim srebra, zlata, bronze i gvožđa. Praistorijske epohe o kojima je reč razvijale su se u Evropi, naročito u njenom južnom i jugoistočnom delu, odnosno na centralnom Balkanu, otprilike u vremenu od sredine IV do kraja I milenijuma pre naše ere (3500-0. godine).

Sve etape ovog postepenog i dugotrajnog razvoja, u toku kojeg su se smenjivale pojedine praistorijske kulture, karakteristične za ovaj deo Balkana, dobro su dokumentovane brojnim arheološkim nalazima (više od 30.000 predmeta), koji se čuvaju u zbirkama Odseka za praistoriju Arheološkog odeljenja muzeja. Obzirom da je Arheološko odeljenje jedno od najstarijih u muzeju, formiranje ovih zbirki počelo je, i bukvalno, od onog dana otkako je muzej počeo da prikuplja muzejske predmete.

Zašto su baš bakar i zlato najstariji poznati metali? Razlog leži u tome što su u prirodi ovi metali mogli da se nadu kao samorodni, dakle u čistom, elementarnom stanju. Kako su se u početku koristili gotovo isključivo za izradu nakita, u prvo vreme su bile dovoljne i te, samorodne količine. Kasnije, kada se od bakra masovno izrađuju masivne alatke (sekire, dleta) zbog povećane potražnje morali su da se izmišljaju složeni metalurški postupci za izdvajanje bakra iz njegovih oksidnih i karbonatnih ruda (kuprit, malahit, azurit). To je podrazumevalo i postepeno akumuliranje neophodnih petrografskih i metalurških znanja, koja nisu sticana razumevanjem hemijskih procesa koji se odigravaju prilikom izdvajanja metala iz rude, nego dugotrajnim i strpljivim po smatranjem i eksperimentisanjem.

Za razliku od bakra, bronza je veštački materijal, dakle takav koji se ne nalazi u prirodi, nego se može dobiti samo legi ranjem dva metala (obično bakra i arsena ili bakra i kalaja). To su omogućila već akumulirana metalurška znanja, koja su kasnije omogućila i dobijanje gvožđa topljenjem njegovih oksidnih, sulfidnih i karbonatnih ruda (magnetit, limonit, hematit, pirit, siderit).

Ne ulazeći u sve detalje razvoja praistorijske metalurgije, uključujući i dobijanje čelika, koji predstavlja jednu od osnova savremene civilizacije, za sada je dovoljno da se kaže da ta, metalurška revolucija, ostvarena još u praistoriji, predstavlja jedan od najznačajnijih pomaka u razvoju tehnologije do danas.

Osim metala, za hronologiju i definisanje pojedinih kultura metalnog doba, važna je i keramika (posude i drugi predmeti od pečene gline), koja je, po pravilu, osnovni nosilac stila jedne praistorijske kulture. Keramičke posude, specifičnog oblika i dekoracije, su upravo te koje nam pouzdano svedoče o kojoj se kulturi metalnog doba radi.

BAKARNO DOBA

Na muzejskom području koje pokriva muzej u Vršcu (teritorija opština Vršac, Bela Crkva, Alibunar i Plandište i deo teritorije opštine Kovin) do sada je otkriveno 65 lokaliteta sa arheološkim nalazima koji pripadaju bakarnom dobu. Ovi nalazi uglavnom pri padaju kategoriji površinskih i tzv. slučajnih nalaza, koji, iako su mahom objavljeni u stručnoj literaturi, imaju malu dokumentarnu urednost, a iskopavanja su vršena samo na humkama poznog bakarnog doba kod Uljme (Itebejčeva humka - 1901. godine) i Vlajkovca (Humka Straža - 1907), kao i na naselju srednjeg bakarnog doba na lokalitetu Kovin-Brza Vrba (1909–1971). Pomenuta nalazišta ujedno predstavljaju i najznačajnije arheološke lokalitete bakarnog doba u jugoistočnom Banatu.

Prvi nalazi bakarnog doba na ovom području su inače otkriveni još tokom 80-tih godina XIX veka, u okolini Velikog Središta i Bele Crkve. Osim nalaza karakterističnih za pojedine kulture bakarnog doba (uglavnom tipična keramika), posebnu kategoriju predstavljaju brojni nalazi masivnih bakarnih alatki (sekire i dleta).

BRONZANO DOBA

Nalazi bronzanog doba predstavljaju prve arheološke nalaze koji su otkriveni u jugoistočnom Banatu. Već 1861. godine u okolini Alibunara i sledeće godine kod Banatske Palanke otkrivene su posude poznog bronzanog doba koje su nešto kasnije dospele u Ar heološki muzej u Zagrebu. Do kraja XIX veka već su bili otkriveni svi značajni lokaliteti bronzanog doba u jugoistočnom Banatu: Orešac-Židovar (1877. godine), Dubovac–Kudeljište (1879), Dupljaja–Grad (1879), Vršac–At (1888), Vršac–Crvenka (1888), Vršac–Stari Ludoš (1888), Banatska Palanka–Rudine (1890), Vatin–Bela Bara (1892).

Osim ovih značajni su i lokaliteti Gudurica–Kvenhen i Vatin–Železnička stanica. U periodu do I Svetskog rata, najviše zahvaljujući agilnom kustosu muzeja, Feliksu Milekeru, na pomenutim i drugim lokalitetima ovog područja prikupljen je veliki broj nalaza bronzanog doba. Ovi nalazi su uglavnom dospeli u muzej u Vršcu, a izvestan broj predmeta su nabavili i muzeji u Beogradu, Temišvaru, Segedinu i Budimpešti, kao i pojedini kolekcionari. U vremenu između dva svetska rata nisu vršeni obimniji istraživački radovi, ali se posle 1945. godine, zahvaljujući Rastku Rašajskom, koji vrši sistematsku kontrolu terena, uvećava broj pri kupljenih nalaza i otkrivaju se novi lokaliteti bronzanog doba, a vrše se i iskopavanja na lokalitetima Orešac–Židovar (sa prekidima od 1948–1977. godine i zatim 1996-2005), Orešac–Selo (1959), Vršac–At (1975, 1984) i manji, zaštitni radovi na lokalitetima Vršac–Crvenka (1962), Pavliš–Beluca (1962), Dupljaja–Grad (1972) i Vršac–Jarak (1983).

Danas se u zbirkama Odseka za praistoriju Arheološkog odeljenja muzeja čuvaju nalazi bronzanog doba sa ukupno 73 lokaliteta, medu kojima su i tzv. predmeti nulte kategorije - "Vršački idol" (lokalitet Vršac–Ludoš) i Dupljajska kolica (Dupljaja–Grad), koji predstav-ljaju najznačajnije i najvrednije pojedinačne primerke, ne samo u Arheološkom odeljenju, nego i uopšte, u zbirci muzeja.

Ostave poznog bronzanog doba – Od ukupno 21 do danas otkrivene ostave poznog bronzanog doba u jugoistočnom Banatu, tokom vremena su nestali, ili nisu sačuvani predmeti iz sledećih 5 ostava: Gudurica-žamski Breg (otkrivena oko 1850. godine), Veliko Središte (1867), Velika Greda-Cavoš (1878), Uljma-Olarova ciglana (1888) i Jermenovci (1903). Iako ne mogu pouzdano da se pripišu određenoj kulturi bronzanog doba, sve saču vane ostave, sa oko 1.000 pojedinačnih bronzanih predmeta, svedoče o snažno razvijenoj produkciji i obradi bronze. Da se verovatno radi o lokalnoj proizvodnji, a ne o importu, jasno ukazuje i veliki broj izolovanih, pojedinačnih nalaza bronzanih predmeta - oružja (mačevi, koplja, bodeži), oruđa (sekire, testerice, srpovi, brijači) i nakita (narukvice, igle, privesci), koji su u jugoistočnom Banatu otkriveni na ukupno 28 lokaliteta.

GVOZDENO DOBA

Završna epoha praistorije, gvozdeno doba, u jugoistočnom Banatu približno traje oko 800 godina, dakle, od 800. godine pre naše ere do početka naše ere, odnosno do prodora Rimljana u ove krajeve, kada već počinje antički period. Arheološki nalazi gvozdenog doba otkriveni su na ukupno 63 lokaliteta, od kojih su najznačajniji Veliko Središte–Ramnata, Orešac–Židovar, Vršac–At, Vršac–Staro Selo, Vršac–Magarčevo Brdo i Kovin–Ciglana. Potrebno je naglasiti da se u arheološkom smislu značajno razlikuju starije gvozdeno doba (halštat, od 800. do 400/300. godine pre naše ere) i mlađe gvozdeno doba (laten, od 400/300. godine pre naše ere do prodora Rimljana).

Što se tiče nosilaca pojedinih halštatskih kultura njihovo ime nam nije poznato, jedino je izvesno da tokom V veka pre naše ere treba računati sa srazmerno kratkotrajnim prodorom Skita, o čemu svedoči karakterističan arheološki materijal, uglavnom keramika i oružje (strele, koplja, bodeži). Nosioci latena su Kelti, a njihovim stapanjem sa domo rodačkim stanovništvom se formira populacija, koju antički pisci pominju pod imenom Skordisci. Za njih se vezuje čitav niz značajnih inovacija u materijalnoj kulturi, kao što su masovna proizvodnja oružja (mačevi, koplja i drugo), oruđa (čak i makaze i pincete), poljoprivrednih alatki i drugih predmeta od gvožđa, zatim izrada finih keramičkih posuda na lončarskom kolu i upotreba novca.

Tokom I veka pre naše ere Skordisci, suočeni sa pokušajem rimskih legija da prodru do Dunava, stvaraju neku vrstu saveza sa susednim Dačanima, kako bi pružili zajednički otpor. Dački uticaj se snažno oseća u materijalnoj kulturi sve do I veka naše ere, kada je, posle dugotrajnog i žilavog otpora, rimsko oružje najzad pobedilo. Rimljani su uspostavili granicu svoje imperije na Dunavu, pa južni i jugoistočni Banat nisu formalno bili pod rimskom okupacijom, ali su se nalazili u rimskoj interesnoj sferi, čime ovde počinje antički period.

ANTIKA I RANI SREDNJI VEK

Odsek za antiku i rani srednji vek nastaje, zvanično, 1958. godine, kada se Arheološko odeljenje deli na dva odseka: Odsek za praistoriju i Odsek za antiku i rani srednji vek. Arheološki predmeti doba antike, seobe naroda i ranog srednjeg veka, zaključno sa XIII vekom nove ere, čuvaju se i obrađuju odvojeno.

Odsek raspolaže sa 6.376 inventarisanih predmeta koji potiču sa mnogobrojnih lokaliteta, kako sa teritorije vršačke opštine, tako i susednih opština južnog Banata. Jedan deo muzealija potiče sa teritorije susedne Rumunije.

Prvi arheolog koji radi na evidentiranju materijala u novom Odseku je tadašnji kustos Stanimir Barački. Razvoj arheologije kao nauke, sa jedne strane i značajni istraživački rad na terenu, s druge, nametnuo je potrebu da Odsek prikuplja i mlađe nalaze, posebno radovima na lokalitetu „Sapaja” i na Vršačkoj tvrđavi, tako da je ova granica znatno pomerena i sada se tu nalaze predmeti i dokumentacija sve do XVIII veka.

Od 1999. godine Odsek vodi arheolog Miodrag Aralica. Pored nastavka na Vršačkoj tvrđavi, koji su završeni 2003. godine, od 2002. godine pa do danas obavljaju se istraživanja i na arheološkim nalazištima u Dupljaji i dvorištu Neuropsihijatrijske bolnice u Vršcu.