Supska
"Stubline" - praistorijsko naselje vinčanske grupe

Iz knjige: Draga Garašanin, Milutin Garašanin, "SUPSKA, Stubline - praistorijsko naselje vinčanske grupe", Narodni muzej, Beograd, 1979.
(Draga Garasanin, Milutin Garasanin, "SUPSKA, Stubline - vorgeschichiliche Ansiedlung der Vinca-grupe"), Narodni muzej, Beograd, 1979

I Uvod

Avgusta 1956. godine rukovodili su potpisani iskopavanjima na naselju vinčanske grupe u selu Supska kod Ćuprije, na lokalitetu Stublina. Ovi radovi vršeni su u okviru tadašnjeg plana rada za istraživanje praistorije Pomoravlja, koji je bio postavljen u okviru Arheološkog instituta, tada Arheološkog instituta Srpske akademije nauka, a u saradnji sa Narodnim muzejom u Beogradu. Finansijska sredstva za ova iskopavanja stavio je na raspolaganje Narodni muzej u kojem se nalazi deponovan i sav materijal sa ovih iskopavanja.

Stručnu ekipu sačinjavali su, pored potpisanih, Dušan Krstić i Radoslav Galović, tada kustosi Narodnog muzeja u Beogradu, Igor Parfjonov, profesor i tada direktor Muzeja u Ćupriji, pok. Vasil Lahtov, tada direktor Narodnog muzeja u Ohridu i stud. arheologije Ilija Vukićević. Kao geometar radio je na iskopavanjima pok. Jovan Budžaroski, viši građevinski tehničar iz Niša, koji je vršio i sva merenja i izradio situacioni plan terena.

Rezultati ovih iskopavanja dosada su objavljeni samo u jednom kratkom preliminarnom izveštaju^[1].

Lokalitet Stublina u Supskoj poznat je još pre Drugog svetskog rata. Otkriven je u okviru rada tadašnjeg muzeja u Nišu, koji je preduzeo za ono vreme široku aktivnost evidentiranja arheoloških lokaliteta na području tadašnje Moravske banovine. U muzej u Nišu dospelo je tada i dosta materijala iz Supske, koji je, međutim, delom stradao u bombardovanju Niša 1944. godine. Ipak je i po završetku drugog svetskog rata u Narodnom muzeju U Nišu bilo nešto materijala sa ovog nalazišta na koji se odnose i prvi podaci u arheološkoj literaturi^[2]. Već na osnovu tog materijala bilo je utvrđeno da lokalitet pripada vinčanskoj grupi.

Na značaj lokaliteta u Supskoj posebnu pažnju skrenuo je profesor Igor Parfjonov koji je u godinama posle Drugog svetskog rata, kao direktor Muzeja u Ćupriji, često obilazio teren i sakupio veći broj arheoloških objekata, delom veće naučne i estetske vrednosti. Ovaj materijal pokazivao je da su na lokalitetu zastupljene nekolike faze vinčanske grupe i da se nesumnjivo radi o bogatom nalazištu. S obzirom na geografski položaj Supske (u dolini Velike Morave) bilo je jasno da istraživanja na ovom nalazištu mogu pružiti i presek evolucije i stratigrafije vinčanske grupe u Pomoravlju, tačnije u dolini Velike Morave, u kojoj o karakteru vinčanske grupe u to vreme nije bilo gotovo ništa poznati. Otuda je bilo opravdano da se na tom mestu preduzmu iskopavanja koja su, iako srazmerno manjeg obima, pružila kompletnu sliku o evoluciji vinčanske grupe u ovom delu Srbije. Za pojedine faze vinčanske grupe ova slika dopunjena je kasnijim istraživanjima na Crnokalačkoj Bari i u Vitoševcu kod Ražnja^[3]. U svakom slučaju može se reći da je Supska, među nalazištima u Srbiji, pružila posle Vinče dosada najpotpuniju sliku stratigrafije i interne evolucije vinčanske grupe.

VI Zaključak

Iako su iskopavanja u Supskoj bila srazmerno malog obima ona su pružila dovoljno podataka koji ilustruju kako značaj ovoga lokaliteta, tako i njegov položaj u okviru vinčanske evolucije.

Treba ponovo istaći da je pored Vinče, Supska jedini lokalitet u Srbiji na kojoj je zastupljena kompletna stratigrafija vinčanske grupe, od Vinče—Tordoš I do Vinče—Pločnik II v. Ova činjenica:, kao i izvanredno bogatstvo materijala ukazuju na to da se naselje u Supskoj svakako može smatrati jednim od najvećih, ako ne i najznačajnijem na gornjem toku Velike Morave, južno od Bagrdanskog klanca. Materijal sa dosad publikovanih lokaliteta iste oblasti pokazuje uglavnom kratkotrajniji život u okviru vinčanske grupe. Tako je naselje u Vitoševcu jednoslojno i odgovara po svojim nalazima sloju 5 u Supskoj, tj. periodu gradačke faze u južnomoravskoj i kosovskoj varijanti. Nalazište na Crnokalačkoj Bari, koje leži nešto južnije od Vitoševca, pokazuje postojanje dve etape vinčanske grupe, od kojih je jasnije zastupljena druga koja se, takođe, više vezuje za Vinču—Pločnik II. Ni nalazi sa susedne Ivankovačke reke ne pokazuju kompletnu vinčansku stratigrafiju.

U izvesnom smislu može se čak reći da je stratigrafija Supske kompletnija od vinčanske. Ovo utoliko pre što je u Vinči na osnovu podataka koje o dubini nalaza daje M. Vasić, teško bolje uočiti karakteristike samog prelaza iz faze Vinča—Tordoš II u Vinča—Pločnik I, koji je okvirno datiran oko 6,5 m, ili tačnije: 6,5—6,2 m. u Vinči. Naprotiv, sloj 5 u Supskoj, sa elementima usko vezanim za gradačku fazu s jedne i stratigrafski fiksirane pojave u Vinči s druge strane, pruža jasnu sliku o ovom periodu i izvan područja uže južnomoravske varijante. Takođe je stratigrafija Supske potvrdila izdvajanje dve etape u okviru faza Vinča—Pločnik II, koje su dosad bile bolje uhvatljive samo u Vinči, na osnovu zatvorenih celina iz kuća na dubini G 33—2,3 (4,1 m) i 33—2,98 (3,48 m). Pojava zdele sa zaobljenim uvučenim obodom iz sloja 1 u Supskoj kao vodeće, potvrdila je vezivanje ovog sloja za fazu Vinča—Pločnik II v. Pri tom je faza Vinča—Pločnik II a u Supskoj zastupljena u dva uzastopna sloja 2 i 3. U ovim slojevima nije bilo moguće izvršiti finija razgraničenja te se, za sada, ne može konstatovati neka interna evolucija u fazi Vinča—Pločnik II a.

Poznato je da se danas na osnovu srazmerno dobre istraženosti vinčanske grupe mogu u njoj izdvojiti više lokalnih varijanata. Svojim geografskim položajem na Velikoj Moravi, nedaleko od sastava dveju Morava, Supska se okvirno može staviti u područje blisko granici klasične vinčanske varijante na severu i južnomoravske na jugu. Naravno da se granica ovih dveju varijanata ne može strogo povući, a to dobrim delom potvrđuje i materijal iz Supske. Velikim delom svog pokretnog inventara Supska se uže vezuje za klasičnu varijantu vinčanske grupe. Da pomenemo samo karakterističnu evoluciju vinčanskih zdela, počev od faze Vinča—Tordoš I u sloju 9, gubljenje šupljih, visokih koničnih nogu posle ove faze, srazmerno bogatu urezanu ornamentiku, čija je evolucija tokom faze Vinča—Tordoš identična sa onom u Vinči, zatim sivu keramiku karakterističnu za sloj 6, i pojavu amforica sa visokim ramenom koje odgovaraju onima u Vinči na dubini okvirno 7,2 (7,7)—6,6 m., dakle bliže kraju vinčansko-tordoške faze. S druge strane, postoje i izvesne karakteristike kojima se Supska bliže vezuje za južnomoravsku, odnosno kosovsku varijantu vinčanske grupe. Takva je, pre svega, pojava drški sa dugmastim ispupčenjem, koje se javljaju već. od sloja 8 u Supskoj, koji se može vezati za sam kraj faze Vinča—Tordoš I, ili početak Vinče—Tordoš II. Na Kosovu se ovaj oblik javlja počev od faze Fafos I a, koja se okvirno datira u isti period, dok je i u južnomoravskoj varijanti poznata u okviru vinčansko-tordoške faze (Pavlovac). Isti je slučaj i sa dugotrajnom evolucijom tanjira sa zadebljanim obodom, koja se u Supskoj prati od faze Vinča— Tordoš I. Tako se ovde može ustanoviti razvoj ovog oblika koji dovodi, na prelazu iz faze Vinča—Tordoš u Vinča—Pločnik, do tipičnih gradačkih tanjira. U istom smislu ukazuju i urezani ornamenti od snopova paralelnih linija, koji su tipični za gradačku fazu, a dobro zastupljeni i u kosovskoj varijanti (up. poglavlje V, nap. 8.) Ipak, treba istaći da u Supskoj nedostaje izvestan broj karakterističnih pojava južnomoravske i kosovske varijante. To su npr. niske šuplje konične noge pehara koje u ovim varijantama produžuju posle faze Venča—Tordoš I, zatim predimenzionirane gradačke drške sa dugmastim ispupčenjem i osobito izvesne karakteristične forme plastike, kao što su statuete sa reljefnom frizurom, statuete sa koničnim, zvonastim donjim delom tela i, konačno, one sa bočnim volutama na glavi koje, možda, predstavljaju ovnujske rogove. Svojim odlikama Supska se ipak jasnije izdvaja od južnomoravske varijante u klasičnom smislu. U tom pogledu veoma su joj bliski i nalazi sa naselja u Vitoševcu, koje leži nešto južnije. Naprotiv, na Crnokalačkoj Bari već su jasnije izraženi elementi južnomoravske varijante. Oni se manifestuju npr. u oblicima glava jednog dela statueta, koje se bliže vezuju za pojave u Pločniku ili na Kosovu, zatim u karakterističnim poklopcima pločničkog tipa, sa drškama na unutrašnjoj strani i, konačno, u pojavi tzv. "kentaura^". Treba pomenuti da se u Supskoj, u slojevima vinčansko-pločničke faze II a (sloj 3 i 2), nalaze fragmenti sudova sa trakastim drškama koje polaze od oboda, kao i sudova sa razgrnutim obodom, za šta se, takođe, mogu naći: analogije u Crnokalačkoj Bari. Ovde, međutim, nedostaje tipičan krčag sa jednom drškom pločničkog tipa, čiji je jedan izvanredan primerak poznat iz Crnokalačke Bare. S druge strane, sudovi sa jednom ili dve trakaste drške koje polaze od oboda, poznati su i iz Divostina u području klasične vinčanske varijante, a među materijalom faze Vinča—Pločnik II. Otuda se ovi oblici u Supskoj ne moraju smatrati kao direktno vezani za južnomoravsku varijantu.

Sigurno je da se pored ovih karakteristika kojima se Supska vezuje za klasičnu varijantu vinčanske grupe, uz izvesne elemente južnomoravske varijante, na ovom lokalitetu mogu zapaziti izvesne posebne, možda uže lokalne specifičnosti. U tom smislu manje je značajna ređa pojava keramike sa žigosanim ubodima koja bi, međutim, prema nalazima iz Supske, mogla počinjati već tokom faze Vinča—Tordoš II. U Supskoj je ova keramika lošijeg kvaliteta. No, treba pomenuti da je ova vrsta keramike posebno karakteristična za klasičnu varijantu vinčanske grupe u njenom užem području (okolina Beograda, Šumadija, Vojvodina), te je njena retkost i lošiji kvalitet u Supskoj možda u vezi sa perifernim položajem naselja prema užem centru vinčanske klasične varijant. Daleko je značajnije srazmerno siromaštvo plastike u odnosu na bogatstvo klasične varijante. Pri tome se pojavljuju i neke lokalne odlike na plastici Supske. Njih naročito dobro ilustruju dva primerka nažalost, otkriveni kao slučajni nalazi. U jednom slučaju radi se o ženskoj figuri koja na leđima ima torbu (sl. 1), a u drugom o stojećoj ženskoj figuri (sl. 2). Obe statuete okarakterisane su jako naglašenim, izduženim nosom. Po ostalim odlikama (stubaste statuete sa višim trupom, predstava odela, ruke savijene u laktovima i spuštene na kukove), statuete se sigurno vezuju za razvijenu plastiku faze Vinča—Pločnik I i pripadaju krugu statueta tipa "Lady of Vinca". Najzad, uzeto u celini, keramika iz Supske pokazuje lošiji kvalitet od one u Vinči što se, verovatno, treba tumačiti lokalnom proizvodnjom. Već je pomenut potpun nedostatak pastozno ("crusted") slikane keramike.

U pogledu ekonomskih veza sa širim područjem neolita, treba istaći da Supska, iako uže vezana za klasičnu varijantu vinčanske grupe, ne spoznaje obsidijan, sem jednog jedinog komada.

Posebno pitanje predstavlja završetak života u Supskoj. Sama činjenica da je na ovom naselju život trajao do faze Vinča—Pločnik IIb, stoji u suprotnosti sa zbivanjima na području južnomoravske varijante gde život prestaje krajem faze Vinča—Pločnik I, sa prodorom nosilaca Bubanjsko-humske grupe. Tako izgleda da ovaj prodor nije obuhvatio dolinu Velike Morave i da je evolucija ovde tekla na način sličan onom u klasičnoj varijanti i izvesnim perifernim zonama vinčanske grupe (oltenska varijanta, severnobosanska varijanta, Valač na Kosovu, Radoinja kod Nove Varoši). Takođe je karakteristično da je poslednje naselje u Supskoj stradalo u požaru, što je inače tipična pojava za najveći broj lokaliteta vinčanske, pa i sopotsko-lenđelske grupe, koji su doživeli ovaj kasni period.

Teško je, međutim, utvrditi ko su rušiocu naselja u Supskoj. U klasičnoj vinčanskoj varijanti na kasne slojeve vinčanske grupe na pojedinim nalazištima sleduju nosioci badenske, odnosno badensko-kostolačke grupe. U Supskoj nema nikakvih nalaza koji bi indicirali poreklo onih koji su naselje uništili. Nesumnjivo je da ne dolaze u obzir nosioci grupe Bubanj—Hum I a, pošto ova počinje završetkom faze Vinča—Pločnik I. Sa puno rezervi moglo bi se možda pomisliti na nosioce grupe Bubanj—Hum II, koja je dobro zastupljena na Jelencu kod Aleksinca, ali se ne mogu isključiti ni drugi elementi koji su ovamo mogli prodreti sa severa. U nedostatku nalaza neposredno postvinčanskog perioda u oblasti Velike Morave, na njenom gornjem toku, za sada se u tom smislu ne mogu izvesti nikakvi sigurni zaključci.