Kulture mlađeg kamenog doba na tlu Srbije
Dragoslav Srejović
Izvor: Istorija srpskog naroda I, Srpska književna zadruga, Beograd, 1994.
Od sredine šestog milenija pre nove ere, u celom srednjem Podunavlju niču naselja prvih zemljoradnika i stočara, odnosno uspostavlja se kultura koja se zasniva na tekovinama »neolitske revolucije«, na proizvođačkoj ekonomici.
Danas još nije moguće tačno proceniti koliko ova kultura duguje za svoj nastanak kulturi Lepenskog Vira, a koliko kulturnim podsticajima sa juga, iz Egejske Makedonije i Tesalije, gde su nešto ranije, možda pod uticajem Anadolije, tradicionalnu lovačko-skupljačku ekonomiku zamenili zemljoradnja i stočarstvo.[1] Izvesno je, međutim, da ekonomsko-kulturni preobražaj na centralnobalkanskom području čije izazvan prilivom novog stanovništva jer je utvrđeno da su tvorci najstarijih oblika neolitske kulture na teritoriji Srbije neposredni potomci lokalne populacije srednjeg kamenog doba.[2] S druge strane, prva seoska naselja u srpskom Podunavlju razvila su se u onom istom ambijentu, često i na istom mestu, gde su podizana naselja kulture Lepenskog Vira, a njihovi žitelji su, uz obradu zemlje i gajenje stoke, negovali i tradicionalni način privređivanja – lov i ribolov. Osim na populacionom i ekonomskom planu, kontinuitet se ogleda i u mnogim delatnostima (način gradnje staništa i obrade alatki od kamena, kosti i rožine), ali se oštre razlike uočavaju u društvenim odnosima, umetnosti i religiji. Prva seoska naselja na teritoriji Srbije su jednoobrazna; ni u jednom od njih nisu posvedočene specijalizovane delatnosti niti su otkrivena svetilišta i dela monumentalne umetnosti. Stoga se čini da prve zemljoradničko-stočarske zajednice usvajaju samo »praksu« kulture Lepenskog Vira, a da u potpunosti odbacuju njenu »ideologiju« i tradicionalno društveno uređenje.
Opšta promena klime i ovog puta je snažno delovala na kulturni preobražaj. Osnivanje najstarijih zemljoradničko-stočarskih naselja na teritoriji Srbije vremenski se podudara s klimatskim optimumom, sa uspostavljanjem tople i vlažne atlantske klime. U to vreme bujao je život i u ravničarskim i u brdskim predelima. Prostrane zatravnjene površine pokraj velikih reka nalikovale su na mirno more, a na zatalasanim terenima i po višim brdima smenjivali su se osunčani proplanci sa mešovitim, bogatim šumama u kojima je gospodario hrast. Pitomi predeli oslobodili su ljudski duh grčevite vezanosti za maleni komad zemlje, za zajednicu i tradiciju, odnosno uspostavili su odnos pun poverenja prema prirodi, životu i budućnosti. Ta vera u blagonaklonost zemlje i bezbednu sutrašnjicu, a ne migracije iz Anadolije ili sa juga Balkanskog poluostrva, podstakla je lokalne lovačko-skupljačke zajednice da pristupe novoj, proizvođačkoj ekonomici.
Kultura zemljoradnika i stočara stabilizuje se na teritoriji Srbije oko 5300. godine pre nove ere. Od tog vremena pa sve do pred kraj četvrtog milenija, centralnobalkansko područje s Banatom, Bačkom i Sremom bilo je nalik na veliku košnicu u kojoj sve vri od raznovrsnih aktivnosti i dinamičnih kretanja. Tokom ovog dugog razdoblja, teritorija Srbije se u nekoliko mahova našla u samoj žiži istorijskih zbivanja: često je bila matica koja je naseljavala susedne oblasti, a još češće je primala strance koje su privlačila njena bogatstva.
Arheološki nalazi omogućuju da se kultura zemljoradničko-stočarskih zajednica na teritoriji Srbije podeli na četiri razvojne etape, i to:
- stariji neolit (kultura Protostarčevo, oko 5300-4800. godine pre n. e.),
- srednji neolit (kultura Starčevo, oko 4800-4400. godine pre n. e.),
- mlađi neolit (kultura Vinča-Tordoš, oko 4440-3800. godine pre n. e.),
- finalni neolit (kultura Vinča-Pločnik, oko 3800-3200. godine pre n. e.)[3]
Tokom starijeg neolita (kultura Protostarčevo), tle Srbije nije bilo gusto naseljeno, ali, zbog osobenog načina obrade zemlje - motična, ekstenzivna zemljoradnja – u tom razdoblju su nikla mnoga sela, i to na prostranoj teritoriji, od Đerdapa do Posavine i od severnog Banata do Kosova i Skopske kotline. Položaj, veličina i struktura naselja, kao i izgled staništa, zavise u potpunosti od načina privređivanja. Jedino naselja podignuta pored Dunava ili u podnožju većih planina imaju trajni karakter jer njihovi žitelji najveći deo svojih potreba još uvek zadovoljavaju ribolovom i lovom. Najčešće se, međutim, naselja podižu na blagim kosama, pokraj rečica i izvora. Niski, vodoplavni tereni se izbegavaju, kao i jaka zemljišta (crnica). Naselja uglavnom leže na nadmorskoj visini između 150 i 350 m, a obrađuju se isključivo smonica i gajnjača. U naseljima se boravi kraće vreme, dok se kultivacijom ne isposti okolna zemlja. Pošto obrada svakog zemljišta koje je od naselja udaljeno više od 3 km ne donosi dobiti koje odgovaraju uloženom trudu, to je relativno brzo dolazilo do iscrpljivanja ziratne zemlje, odnosno do seoba. Nova naselja su najčešće udaljena od napuštenih samo 6 do 10 km; posle izvesnog vremena, zajednica se selila dalje ili se vraćala na mesto ranijeg boravka, gde se plodnost zemljišta u međuvremenu obnovila. Tako su neka mesta u Šumadiji i na Kosovu, na primer, područja današnjih sela Divostina, Grivca i Gračanice, tokom starijeg neolita naseljavana u više mahova.
Zbog čestih seoba, staništima se nije poklanjala veća pažnja. Kolibe prvih zemljoradnika i stočara neugledne su i trošne; one su elipsoidne u osnovi i delom ukopane u zemlju, a pokrivene su šatorastim krovom od pruća i slame. Na osnovu veličine prostora koji zauzimaju, može se zaključiti da je u svakoj kolibi živela po jedna biološka porodica. Naselja su zbijenog tipa i zahvataju kružnu ili elipsoidnu površinu jer se staništa najčešće podižu koncentrično, oko jedne veće kolibe. Pokojnici se sahranjuju u neposrednoj blizini naselja, u dublje elipsoidne rake, i uvek se polažu na levi ili desni bok, povijenih ruku i nogu, u zgrčenom, embrionalnom položaju. Način sahranjivanja pokojnika, kao i celokupna kultura prvih zemljoradnika i stočara, pokazuje da su zajednice koje su u početku neolita živele na teritoriji Srbije uspostavile nov odnos prema životu i sredini koja ih okružuje. U ovom razdoblju, zemlja postaje osnovna sirovina, sveopšta hraniteljica i veliki, višeznačni simbol: u nju se baca seme da donese plodove i sahranjuju se pokojnici u embrionalnom položaju u nadi da će se iz njenog krila opet roditi; njome se oblažu kolibe i od nje se modeluju najraznovrsniji predmeti, a za nju su vezane i ispaše, drvo, kamen i minerali – jednom reči, sve ono od čega zavisi mukotrpni život ratara.
Već prve zemljoradničko-stočarske zajednice na teritoriji Srbije bile su tesno povezane sa zajednicama Karpatskog basena i južnijih oblasti Balkanskog poluostrva. U početku neolita, najgušće je bilo naseljeno Podunavlje, odnosno jugoistočni Banat i severna Šumadija. Proizvođačka ekonomika imala je za posledicu brz priraštaj stanovnika, a ekstenzivna zemljoradnja - česte seobe. Ovi ekonomski i demografski faktori prouzrokovali su etapna raseljavanja iz matičnog područja, i to kako u pravcu severa – prema Transilvaniji, tako i prema jugu - ka Kosovu i Makedoniji. Najživlja kretanja zapažaju se pored Dunava, od ušća Iskera do ušća Kolubare, i duž komunikacije koja se od ušća Save u Dunav kreće prema gornjoj Gruži, a odatle spušta Ibarskom dolinom, Sitnicom i Nerodimkom do Skopske kotline. Od Transilvanije i Oltenije do Metohije i severne Makedonije otkrivena su naselja iz razdoblja starijeg neolita u kojima su nađene jednoobrazna keramika (raznovrsno posuđe od dobro prečišćene zemlje, uglačanih površina, pečeno u nijansama od svetlocrvene do mrke boje) i gotovo iste vrste oruđa i oružja (valjkaste sekire od uglačanog kamena, kremeni nožići i strugalice, koštana šila i spatule), kao i kultnih predmeta (antropomorfne i zoomorfne figurine od pečene zemlje). Stoga se može pretpostaviti da je na celoj teritoriji već početkom starijeg neolita ostvareno ne samo kulturno već i populaciono jedinstvo.[4]
Uporedo s procesom stabilizacije ove kulturne grupe, u ostalim oblastima Balkanskog poluostrva obrazuje se još nekoliko nezavisnih žarišta neolitske kulture. Tako se u Maričkoj dolini i Tesaliji, verovatno pod maloazijskim uticajem, kristališu kulture Karanovo I i Protosesklo, a duž jadranske obale kultura tipa Crvena stijena Š-Smiljčić, koja je tesno povezana sa starijeneolitskom kulturom Apeninskog poluostrva i zapadnog Mediterana. U ranoj fazi starijeg neolita, ove kulture su odvojene jedna od druge širokim pojasom »ničije zemlje« i svaka od njih se autonomno razvija. Dok su zemljoradničko-stočarske zajednice u Maričkoj dolini, Makedoniji i Tesaliji brzo razvile nov način privređivanja, koji im je omogućio da generacijama borave na istim mestima i podižu trajna naselja sa solidno građenim kućama, zajednice duž jadranske obale i na ostrvima zadovoljavale su najveći deo svojih potreba još uvek lovom i ribolovom. Neujednačenosti u načinu privređivanja presudno su uticale na dalja istorijska zbivanja.[5]
Početkom mlađe faze starijeg neolita (faza Protostarčevo II, oko 5000. godine pre n. e.), pokretne zemljoradničko-stočarske zajednice centralnobalkanskog područja probijaju se dalje ka jugu, sve do Egejske Makedonije i severne Tesalije, gde izazivaju kratkotrajnu krizu u lokalnoj kulturi (kultura Presesklo). Čini se da im je stanovništvo ovih oblasti mirno prepustilo deo svojih teritorija i da su došljaci neko vreme živeli izdvojeno od starosedelaca. Na osnovu raspoložive arheološke građe može se zaključiti da je brzo uspostavljena stalna veza između zemlje matice (centralnobalkansko područje) i zemlje kolonizacije (Makedonija, Tesalija). Kolonisti su se u novoj sredini privikli da zemlju đubre i navodnjavaju, da uz krupnu stoku odgajaju i velika stada ovaca, da žive u stalnim naseljima i da grade kuće. Preuzimanje tih znanja i navika dovelo je, s jedne strane, do asimilacije došljaka i starosedelaca, a s druge, do inversnih seoba, do povratka dela iseljenika u zemlju maticu. Pod uticajem povratničkih strujanja, tradicionalna kultura na teritoriji Srbije brzo se menja: zemljoradničko-stočarske zajednice gube raniju pokretljivost, ostaju generacijama vezane za iste njive i pašnjake, podižu trajna naselja i, umesto koliba, počinju da grade kuće. Ovim kulturnim preobražajem obeležen je početak srednjeg neolita na teritoriji Srbije.
Srednji neolit je razdoblje mira i dobrosusedskih odnosa. Ranije neujednačenosti u načinu privređivanja, koje su prouzrokovale odbojnost i neprijateljstva između pojedinih etno-kulturnih grupa, više nisu primetne. Na početku ovog razdoblja, na celom Balkanskom poluostrvu i u susednim oblastima stabilizuje se kultura zemljoradnika, koji su trajno vezani za svoje posede i koji na njih usredsređuju svu svoju energiju. Interesovanje za lov i ribolov gasi se čak i u naseljima koja leže kraj velikih reka ili u blizini šuma punih divljači. Stočarstvo se svodi pretežno na gajenje ovaca i koza, odnosno drži se samo onoliko stoke koliko mogu da ih prehrane ispaše u neposrednoj okolini naselja. Takav način života isključuje veća migraciona kretanja i sukobe, a omogućuje široku razmenu dobara.[6]
Tokom srednjeg neolita (oko 4800-4400. godine pre n. e.), uvećava se broj naselja na teritoriji Srbije. Na mnogim ranije nenastanjenim područjima niču prva sela. Život sad buja i u južnom Pomoravlju, oko Tamiša i u donjem toku Tise. Seoske zajednice uvećavaju obim i često se sastoje od nekoliko stotina žitelja. Kako organizovanje zajednica počiva na principima rodovskog uređenja i na egzogamiji, i kako je zemlja koja se ekonomski koristi trajno, nedeljivo vlasništvo koje nasleđuju po očinskoj ili materinskoj liniji svi muškarci, odnosno žene jednog roda, to se priraštaj u okvirima jednog naselja reguliše delimično ženidbeno-udadbenim vezama, a delimice kolonizovanjem nenaseljenih područja. Tako je tokom srednjeg neolita, u vreme najvišeg uspona starčevačke kulture, sva »ničija zemlja« kolonizovana: istočni Srem, deo Slavonije, severoistočna Bosna i Timočki basen. Teritorijalnim širenjem pripadnici starčevačke etno-kulturne grupe dolaze u neposredan dodir sa ostalim etno-kulturnim grupama Balkanskog poluostrva i srednje Evrope. Arheološka građa prikupljena na periferiji rasprostiranja starčevačke kulture pokazuje da ovi dodiri nisu doveli do sukoba, već do široke razmene dobara, pa čak i do prisnih rodbinskih povezivanja.[7] Tako se starčevačka kultura u severnom Banatu i Bačkoj prožima s kereškom kulturom, u Makedoniji – sa Sesklo kulturom, u Sofijskoj kotlini – sa Karanovo I kulturom, a u dolini Bosne i Pive – s primorskom kulturom tipa Crvena stijena Š-Smiljčić. Razmenom dobara, sve se ove kulture bogate, a posebno starčevačka, koja, zahvaljujući svom geografskom položaju, neposredno dobija sve ono što nude okolne etno-kulturne grupe. Zajednice na teritoriji Srbije su i u ovom razdoblju najprisnije povezane sa zajednicama jugoistočnog dela Panonskog basena, Oltenije i Makedonije, verovatno stoga što su ranije, tokom starijeg neolita, sve ove teritorije bile etno-kulturno jedinstvene.
Arheološka građa koja je prikupljena istraživanjem mnogobrojnih starčevačkih naselja omogućuje da se rekonstruiše svakodnevni život u seoskim zajednicama ovog razdoblja.[8] O veličini i strukturi naselja malo se zna; pouzdano je ustanovljeno da su kuće podizane jedna pokraj druge, na malom rastojanju, da su imale pravougaone ili trapezoidne osnove i vertikalne zidove od pleteri, oblepljene blatom izmešanim s plevom. Podovi kuća bili su od nabijene zemlje, a dvoslivni krovovi – od pruća i slame. Pojedine kuće su krečene i ukrašavane jednostavnom reljefnom dekoracijom ispod strehe ili iznad vrata. Osnovni kućni inventar sastojao se od glinenog posuđa raznovrsnih oblika i veličine (lonci, zdele, pehari). Posuđe je često ukrašavano urezima, nalepcima gline ili slikanim motivima, i to najpre pravolinijskim (šrafirane trake i trouglovi), a kasnije i krivolinijskim (girlande, spirale). Velika pažnja poklanjana je i izradi alatki od uglačanog kamena (jezičaste sekire), kremena (dugi noževi) i opsidijana (fina, mala sečiva), koji je dobavljan iz gornjeg Potisja. Za nakit su korišćeni retki, iz dalekih krajeva dopremani materijali, kao što su mediteranska školjka spondilus, paligorskit, jaspis i opali. Predmeti namenjeni kultu i magijskim obredima su malobrojni; među njima se ističu glinene antropomorfne figurine stubastog oblika, s detaljnom predstavom ljudske glave, ali bez jasnih oznaka pola i delova tela. Kako ove figure nisu individualizovane ili okarakterisane posebnim atributima i kako u naseljima nisu otkrivena svetilišta, izvesno je da se tokom srednjeg neolita nisu razvili ni osobeni mit niti složenija religija. Verovatno se verovalo da izvesne sile prirode u pojedinim važnim situacijama (porođaj, bolest, smrt), pri obavljanju određenih poslova (setva, žetva) ili prilikom elementarnih pojava (glad, suša), zadobijaju ljudski lik i da se baš tada na njih može delovati magijskim postupcima. Pošto su antropomorfne figurine iz srednjeg neolita sasvim impersonalne, one su mogle bez smetnji biti upotrebljene u najrazličitijim prilikama, tj. njihov religijski smisao i funkciju određivala je tek konkretna praksa. Činjenica da su ove figurine nalažene zajedno s predmetima za svakodnevnu upotrebu, često polomljene i odbačene, jasno pokazuje da su one gubile vrednost čim bi ritual bio završen, tj. kad je pomoću njih otklonjeno neko zlo ili postignut određen cilj.
Broj situacija čije razrešenje zavisi od natprirodnih sila svakako je bio veliki u životu ljudi ovog razdoblja. Kako je njihova pažnja, međutim, bila usredsređena na mnogobrojne i raznovrsne dnevne poslove na njivama, ispašama i u naselju, to se za svaku od ovih aktivnosti i za svako od ovih mesta vezivala odgovarajuća natprirodna sila, odnosno ritual. Sile koje vladaju zasejanim njivama, koje pune žitnice ili uvećavaju stada borave na svakom polju, u svakom ambaru i svakoj staji; one su, u stvari, inkarnacije sasvim određenih radnji, pojava ili mesta s kojima se svakodnevno suočavaju zemljoradnik i stočar. Verovanje u veliki broj natprirodnih sila ne podrazumeva u ovom slučaju i složenije religijske predstave, jer se one smatraju ravnopravnim i nezavisnim, tj. između njih se ne pretpostavlja nikakva mitska veza niti se one hijerarhijski svrstavaju u određene kosmogonske ili teogonske sisteme. Potpuni nedostatak svetilišta u naseljima starčevačke kulture pokazuje da su tokom srednjeg neolita natprirodne sile poštovane na mestima za koja su neposredno vezane, na njivama, livadama, u šumama ili pokraj reke i izvora. Odnos između vernika i ovih sila bio je stoga sasvim neposredan i svako je u kući, staji ili na polju obavljao sve ono što su za određene prilike propisivali običaji. Religija tog razdoblja imala je u celini izrazito magijski karakter; cilj rituala bio je da se natprirodne sile prinude da ljudima usliše želje, a ne da to učine po svojoj milosti.[9]
Iako bez složenije religije, velikog mita i monumentalne umetnosti, starčevačka kultura, posmatrana sa svim svojim odlikama, pruža utisak da su njeni tvorci .raspolagali svim dobrima koja su potrebna za sređen, spokojan život. Zemljoradničko-stočarske zajednice na teritoriji Srbije mirno su ubirale plodove svog truda sve do sredine petog milenija. Od 4500. godine pre n. e. počinju, međutim, selidbene struje u Maričkoj dolini, Egejskoj Makedoniji i duž Jadranskog primorja koje su ugrozile periferna područja starčevačke kulture, i koje su, vremenom, i u njenom jezgru izazvale nemir i krizu. Seobe su prouzrokovali etno-kulturni prodori iz severozapadnih i jugozapadnih oblasti Male Azije, koji su se kretali u dva smera; suvozemnim putevima – od jugoistočne Trakije prema Egejskoj Makedoniji i Podunavlju, i maritimnim komunikacijama - preko ostrva u Egejskom moru i srednje Grčke do obala Jonskog i Jadranskog mora. Čini se da su maloazijske pridošlice kolonizovale samo neka od egejskih ostrva, ograničene teritorije u Trakiji i nekoliko mesta u srednjoj Grčkoj i Tesaliji. Njihov dolazak na Balkansko poluostrvo izazvao je, međutim, živa previranja u svim kulturama. U periodu između 4500. i 4400. godine pre n. e., usled lančanog pomeranja stanovništva, mnogi elementi anadolske kulture – na prvom mestu posuđe bikoničnih oblika i crnih, do visokog sjaja uglačanih površina preplavljuju sve oblasti do Panonske nizije i severne obale Jadranskog mora. Kao posledica živih etno-kulturnih kretanja, pri kojima se anadolske forme najpre nepomirljivo sudaraju, a zatim, u različitom stepenu, sažimaju sa oblicima lokalnih kultura, nastaju na celom Balkanskom poluostrvu kulturne grupe mlađeg neolita. Jedna od njih je i vinčanska kultura, koja se začela i dostigla svoj najviši uspon na teritoriji Srbije.[10]
Vinčanska kultura je legitimna naslednica tradicionalne, starčevačke kulture. Nastala je pod nepovoljnim okolnostima, kao reakcija na selidbena strujanja izazvana anadolskom kolonizacijom jugoistočnih i jugozapadnih oblasti Balkanskog poluostrva. Pod pritiskom zajednica primorskog pojasa koje su uz doline reka jadranskog sliva nadirale prema plodnijem zemljištu u kontinentalnom zaleđu, starčevačko stanovništvo se povuklo ka severoistoku i prepustilo ovim tuđincima sve svoje teritorije zapadnije od Belog Drima, Lima i Drine. Gotovo istovremeno izgubljene su i oblasti jugoistočno od Šare i Skopske Crne gore, koje su naselile pridošlice iz Egejske Makedonije. Tako se oko 4400. godine pre n. e. starčevačka etno-kulturna grupa, ranije razjedinjena i rasuta na širokom prostranstvu, opet okupila u svojoj zemlji-matici, na plodnim poljima pokraj Morave, Dunava i Tise, gde je našla dovoljno snage da iz osnove preobrazi svoju tradicionalnu kulturu.[11]
Taj preobražaj – formiranje vinčanske kulture – podstaknut je nizom povoljnih i nepovoljnih faktora. Za razliku od ostalih etno-kulturnih grupa na Balkanskom poluostrvu, starčevačka grupa nije se istrošila i proredila u iscrpljujućim seobama. S druge strane, iako je izgubila deo svojih teritorija na jugoistoku (severna Makedonija) i na zapadu (Bosna, deo Metohije), ona nije ostala izolovana od Oltenije, Transilvanije i gornjeg Potisja, od oblasti s kojima je bila odvajkada etno-kulturno i privredno povezana. Osim ovih povoljnih okolnosti, na preporod tradicionalne kulture delovao je i jedan nepovoljan faktor. Opšta situacija na Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini 5. milenija pre nove ere – uspostavljanje strogih granica između pojedinih etno-kulturnih grupa – potpuno je onemogućavala dalja teritorijalna širenja, odnosno regulisanje priraštaja stanovništva mirnom kolonizacijom. Ta okolnost posebno je teško pogodila zemljoradničke zajednice na tlu Srbije, koje ne samo što su izgubile deo starih teritorija već su istovremeno morale da prihvate velik broj izbeglica iz onih svojih područja koja su zaposeli ili ugrozili tuđinci. Zbog ovog populacionog zgušnjavanja, domorodačke zajednice u Srbiji morale su brzo da izmene tradicionalne društveno-privredne odnose, tj. da uspostave kulturu novog tipa.
Primarna žarišta nove, vinčanske kulture formirana su na prostoru od ušća Save u Dunav do Vršačkih brda i od sastava Južne i Zapadne Morave do srednjeg toka Moriša, tj. na teritoriji najudaljenijoj od područja zahvaćenih seobama. Pošto su najstariji oblici ove kulture najpre otkriveni u selu Vinči, kod Beograda, i u Tordošu, u gornjem toku Moriša, to je i kultura mlađeg neolita na teritoriji Srbije nazvana kultura Vinča-Tordoš.
Utemeljenje, razvoj i najviši uspon vinčanske kulture mogu se detaljno pratiti na osnovu bogate arheološke građe iz velikih naselja, čiji su ostaci otkriveni u okolini Beograda (Vinča, Banjica, Žarkovo), Vršca (Potporanj, Mesića kanal), pokraj Tamiša (Baranda), Tise (Aradac), Velike Morave (Medvednjak) i Gruže (Grivac).[13] Sva ova naselja, od kojih su neka metodom merenja izotopa radioaktivnog ugljenika S-14 datovana između 4400. i 3800. godine pre n. e., imaju izgled zbijenih, ušorenih sela. Kuće su u njima nadzemne, s dvoslivnim krovom, i uvek su orijentisane u istom smeru, najčešće severoistok-jugozapad, a razdvojene su prolazima širine 1,5 do 2,5 t. Drvo i glina, izmešana s plevom, i dalje se koriste kao osnovni materijal za izgradnju kuća, ali je građevinski postupak obogaćen nizom novih detalja (nivelisanje terena, izolacija od vlage, drvene potpatosnice, bojenje zidova, ukrašavanje fasada). Osnove kuća su, kao i u prethodnom razdoblju, uglavnom pravougaone, ali se sad uz jednoćelijske, podižu i zgrade sa više odaja. Struktura ovih naselja ukazuje na zbijanje rodovskih zajednica, a razlike koje se uočavaju u izgledu i veličini pojedinih staništa - na veću samostalnost domaćinstava.
Postupno napuštanje tradicije primećuje se i u oblasti privređivanja. Sve zajednice su i dalje usredsređene na zemljoradnju i stočarstvo, ali se njihov odnos prema zemlji osetno menja. Kako su sva naselja mlađeg neolita na teritoriji Srbije zbijenog tipa i kako se u njima trajno živi, to je jasno da svaka rodovska zajednica ostaje generacijama vezana za isto tle. Zbog zbijenosti zajednica i ograničenosti teritorija koje su u njihovom ekonomskom zahvatu, sve snage se ulažu u iznalaženje i brižljivu pripremu zemljišta pogodnog za gajenje određenih vrsta žitarica ili mahunastih biljaka, u đubrenje i navodnjavanje, regulisanje veličine stada i broja krupne stoke, kao i strogo razgraničenje njiva od ispaša.[14] Tokom mlađeg neolita nastaju stoga, osetne promene i u proizvodnim snagama i u odnosu prema zemlji: društvene proizvodne snage (kolektivan rad, ljudske veštine) potpuno zamenjuju prirodne (snaga ljudskog tela, zemljište nepripremljeno za obradu, slobodne ispaše), a većim ulaganjem rada, zemlja postaje dragocenost koju zajednica oseća kao svoje neotuđivo vlasništvo. Na taj način selo i zemljište koje mu pripada postaju jedna velika društveno-privredna ćelija. U fazi formiranja vinčanske kulture, te ćelije su, verovatno, bile i autarhične, ali arheološka građa iz nešto kasnijih naselja već ukazuje na lokalne osobenosti u načinu privređivanja i širu razmenu dobara. Tako se u nekim naseljima poklanja veća pažnja zemljoradnji, a u nekima stočarstvu, dok se u onima koja u svojoj okolini imaju retke sirovine, začinju rudarstvo i zanati. Prilagođavanje zajednica lokalnim uslovima, odnosno razgranjavanje privrednih delatnosti, stvara pogodnu klimu za razvoj ljudskih sposobnosti, življu razmenu dobara i širenje komunikacija, a time i za brz uspon kulture na pojedinim područjima. Tako se na teritoriji jedne jedinstvene etno-kulturne grupe suprotstavljaju naprednije i zaostalije oblasti, žarišta nove kulture (u užem pojasu Podunavlja) i periferije (Kosovo, južno Pomoravlje), gde se tradicionalni društveno-privredni odnosi još uporno održavaju. Razlike u naponu kulture prouzrokovale su prelivanje stanovništva i dobara kako iz »metropola« u »provincije« tako i u obratnom smeru. Živa strujanja omogućila su da relativno brzo, već u poslednjim stolećima 5. milenija pre nove ere, sve zajednice na teritoriji Srbije učestvuju u kulturnom preporodu, da postanu nosioci vinčanske kulture, najprogresivnije i najdinamičnije mlađeneolitske kulture jugoistočne Evrope.
Brz privredno-društveni uspon uslovio je naglo bogaćenje starih religijskih koncepcija i dalje razgranjavanje tradicionalne magijsko-religijske prakse. To pokazuju kvantitativan porast antropomorfnih i zoomorfnih figurina (u nekim naseljima nađeno ih je na stotine i hiljade), njihova tematska raznolikost (nage ili obučene figure žena i muškaraca u stojećem i sedećem stavu, figure s maskama na licu, hermafroditske figure), i osobeni stil (naglašeni realizam), kao i pojava raznovrsnih kultnih predmeta (ritoni u vidu ptica ili fantastičnih bića, tronožni i četvoronožni žrtvenici, prosopomorfni poklopci). Bogatstvo i raznolikost predmeta namenjenih kultu sigurni su dokazi da se od ranijih maglovitih opštih pojmova, vezanih uglavnom za magiju (starčevačke stubaste figurine bez polnih oznaka i atributa), vremenom došlo do jasnijih religijskih predstava (realistički oblikovane figurine;, tj. da je tokom mlađeg neolita tradicionalna religija dopunjena novim sadržajima, a praksa - novim ritualima.[15]
Zbog novog načina privređivanja - prilagođavanja ekonomike lokalnim ekološkim uslovima, kao i delovanja spoljnih perifernih faktora - odnosa prema susednim, ali nesrodnim zajednicama, u okvirima vinčanske kulture vremenom su se izdvojile tri regionalne varijante: podunavska, južnomoravska i kosovska.[16] Odlike koje ove varijante povezuju u jednu celinu znatno pretežu nad onima koje ih razdvajaju, što znači da je tokom celog mlađeg neolita na teritoriji Srbije sačuvano populaciono jedinstvo. Na svim područjima vinčanske kulture grade se ista staništa, izrađuje se jednaka vrsta predmeta od kamena i kosti (kalupaste i jezičaste sekire, dleta, tučkovi, šila, igle), proizvodi se jednoobrazno posuđe (bikonične zdele ukrašene kanelurama, pehari na koničnoj nozi, amfore dekorisane urezanim uglastim trakama) i svuda se od gline modeluju antropomorfne i zoomorfne figurine. Razlike u kulturi pojedinih područja izražene su prvenstveno na planu privređivanja, u razmeni dobara i nekim osobenostima u načinu ukrašavanja keramičkih proizvoda.
Zajednice u Šumadiji, Banatu, Bačkoj i istočnom Sremu (podunavska varijanta vinčanske kulture), brižljivom obradom zemlje i negom krupne stoke, ubrzo su stvorile stabilne viškove proizvoda, koji su im omogućavali da od susednih etno-kulturnih grupacija dobijaju sirovine kojih nisu imali na svojoj teritoriji, na prvom mestu, erdeljski opsidijan, dragocenu sirovinu za izradu srpova i preciznih alatki (oštra sečiva, svrdla). S druge strane, stabilnost privrede omogućila je vinčanskim zajednicama u Podunavlju da veći broj svojih članova oslobode neposredne proizvodnje, odnosno da ih usmere na specijalizovane delatnosti, iznalaženje lokalnih sirovina ili njihovu preradu. Tako je zajednica koja je naseljavala Vinču došla do cinobarita, koji je vađen u Šupljoj steni, ispod Avale, kao i do nekih drugih retkih stena i minerala (alabaster, mermer, nefrit). Pribavljanje i obrada ovih sirovina siguran su dokaz da su u okvirima podunavskih vinčanskih zajednica postojale grupe koje su već ovladale rudarskim znanjima i zanatskim veštinama. Ove grupe su najpre bile integrisane u svoje zajednice, ali su se vremenom osamostalile i odvojile od svojih saplemenika. U istočnoj Srbiji, kod Rudne glave, u blizini Majdanpeka, jedna takva grupa otvorila je duboka okna da bi došla do bakarne rude.[17] Pribavljanje i prerada ove nove sirovine ostali su, međutim, za sve vreme trajanja vinčanske kulture izolovana znanja, bez ikakvog uticaja na proizvodnju. Grupacije koje su bakar otkrile, koristile su ga isključivo za izradu ukrasnih predmeta. Kako njihovo otkriće nije uvećalo efikasnost oružja i oruđa, to se ni društveno-privredno ustrojstvo vinčanskih zajednica nije izmenilo. Iako nova sirovina nije imala upotrebnu vrednost, ona je, zbog svoje retkosti, brzo postala prometna dragocenost koja je znatno unapredila razmenu i omogućila nekim zajednicama da se osamostale.
Kultura vinčanskih zajednica u dolini Južne Morave i na Kosovu znatno je arhaičnija. Naselja na ovim područjima manja su od podunavskih, a u nekima, na primer, na lokalitetu Predionica kod Prištine, dugo se živelo u primitivnim, poluukopanim kolibama. U mlađem neolitu, ove oblasti nisu bile gusto nastanjene, tako da su lokalne rodovske zajednice raspolagale relativno velikim površinama zemlje. Ta okolnost je omogućila južnomoravskim i kosovskim zajednicama da zadugo zadrže tradicionalne društveno-privredne odnose, zbog čega i njihova kultura nosi obeležje izrazitog konzervativizma. Zajednice na Kosovu pokazale su, međutim, izuzetnu nadarenost za maštovito dekorisanje posuđa i realističko oblikovanje ljudskih i životinjskih figura. Vaze i antropomorfne figurine koje su otkrivene na periferiji Prištine (lokalitet Predionica), Kosovske Mitrovice (lokalitet Fafos) i nedaleko od Zvečana (lokalitet Žitkovac) karakteriše osoben stil, nepoznat u ostalim oblastima rasprostranjenja vinčanske kulture. Ovaj stil je nastao pod uticajem etno-kulturnih strujanja iz primorskih oblasti, iz okvira takozvane danilske kulture. Zajednice sa Jadrana prodrle su dolinama Drima i Lima do središta Metohije i izvorišta Ibra, gde su se susrele s vinčanskim stanovništvom. Arheološki nalazi iz Reštana (nedaleko od Suve Reke) i sa Beran krša (periferija Ivangrada) pokazuju da je taj susret bio miroljubiv, odnosno da se u Metohiji i srednjem Polimlju obrazovala jedna posebna kultura u kojoj su podjednako bile zastupljene i primorske (danilske) i kontinentalne (vinčanske) forme. Zbog neposrednog i stalnog dodira sa ovom etno-kulturnom grupacijom, vinčanske zajednice na Kosovu vremenom su izgubile od svoje čistote i otpornosti. Sličnu sudbinu su delile i vinčanske zajednice u dolini Južne Morave; najpre tesno povezane s matičnim oblastima u Podunavlju, one su se već posle 4000. godine pre n. e. našle pod snažnim uticajem mlađeneolitske kulture Maričke doline i Povardarja. Uticaji sa strane obogatili su kulturu južnomoravskih zajednica, ali su je istovremeno sve više odvajali od kulture matične oblasti i time smanjivali njene vitalne snage.
Dalju sudbinu vinčanske etno-kulturne grupe odredili su događaji koji su se u međuvremenu odigrali u njenom susedstvu. Tokom mlađeg neolita, uporedo s razvojem vinčanske kulture, u kontinentalnom delu Balkanskog poluostrva stabilizovale su se još dve velike etno-kulturne grupe: kultura Danilo-Butmir na zapadu i kultura Veselinovo-Marica na istoku. Zbog razlika u tradicijama, društveno-privrednim odnosima i religijskim shvatanjima, između ovih velikih etno-kulturnih grupa brzo su uspostavljene jasne granice. Tako se vinčanska etno-kulturna grupa našla geografski uklinjena između kulture Danilo-Butmir i kulture Veselinovo-Marica. Uprkos nepovoljnom položaju, njene granice su tokom mlađeg neolita ostale mirne jer je pre svojih suseda unapredila tradicionalni način privređivanja i time obezbedila vodeću ulogu u neolitskom svetu ovog dela Evrope. Takva situacija trajala je sve do oko 3800. godine pre n. e., sve dok se na istočnim granicama vinčanske etno-kulturne grupe, duž Karpatsko-balkanskog planinskog luka, nisu pojavile zajednice koje su razvile nove privredno-društvene odnose, zasnovane na stočarenju ili pribavljanju bakra i zlata.
Za ove, pretežno nomadske zajednice, koje su se najpre oformile na prostoru od Oltenije do Sofijskog polja (kultura Salkuca-Krivodol), najveća dobra nisu bila dom, okućnica i predačka zemlja, već predmeti od metala, velika stada i slobodne ispaše. Isticanjem tih vrednosti u prvi plan, izgrađeni su privredno-društveni odnosi i mentalitet koji su se nepomirljivo suprotstavljali težnjama i ciljevima vinčanskih zemljoradničkih zajednica. Pojavom nomadskih zajednica na istočnim granicama vinčanske etno-kulturne grupe završava se mlađi neolit na teritoriji Srbije, odnosno počinje razdoblje finalnog neolita, tokom kojeg vinčanska kultura doživljava najpre kratkotrajan polet, zatim duboku krizu i, najzad, potpunu dezintegraciju.[18]
Vinčanske zajednice ostale su neko vreme po strani od događaja koji su se zbivali u njihovom susedstvu. Naselje u Vinči i dalje je u usponu, ali, kako se težište kulturnog razvoja ipak pomera prema jugu, to je kultura finalnog neolita na teritoriji Srbije, prema velikom nalazištu u selu Pločniku, kod Prokuplja, nazvana kultura Vinča-Pločnik.[19] I u ostalim vinčanskim naseljima život se neometano nastavlja, na nekim područjima podižu se i nova sela, ali se svuda pojavljuju predmeti pribavljeni od susednih etno-kulturnih grupa i sve češće se podražavaju tuđinski uzori. Očigledno je da vinčanska kultura gubi vitalnost i da se s naporom prilagođava procesima koji se zbivaju u njenoj bližoj i daljoj okolini. U prvom trenutku, podsticaji sa strane povoljno su delovali na vinčanske zajednice, tako da njihova kultura početkom finalnog neolita doživljava kratkotrajnu renesansu, okarakterisanu novim vrstama alatki (kamene sekire sa otvorom za držalje, koštani projektili, bakarne sekire, dleta i igle), originalnim formama antropomorfnih statueta (ljudske figure prikazane s detaljima nošnje i nakita) i ranije nepoznatim ornamentalnim tehnikama (žigosanje, inkrustacija). U naseljima podunavske varijante vinčanske kulture (Banjica, Vinča, Divostin) podižu se kuće velikih dimenzija, sa osnovama od sto i više kvadratnih metara, redovno s većim brojem odaja, koje su snabdevene ugrađenim pećima, ognjištima i dolapima.[20] U pojedinim prostorijama predviđena su mesta za smeštaj žita, postavljanje razboja ili za obavljanje kulta. Ove prostrane kuće pokazuju da su tokom finalnog neolita u okvirima vinčanskih rodovskih zajednica ponikle velike porodice, koje su po strukturi verovatno bile slične seoskim zadrugama. Zemlja je i dalje ostala neotuđiva svojina zajednice, ali je, možda, već deljena među velikim domaćinstvima, svakako na ograničeno vreme, do nove preraspodele, koju je iziskivalo uvećavanje ili smanjivanje broja članova združenih porodica. Mada je na ovaj način i dalje održavana jednakost među članovima zajednice, pojavom velikih porodica potkopano je tradicionalno rodovsko uređenje i pripremljen teren za ukidanje principa zajedničke svojine. Na sve veće osamostaljenje ovih novih ćelija društva ukazuju i kultna mesta koja su otkrivena u kućama nekih vinčanskih naselja (Divostin, Jakovo).[21] Dok su u razdoblju mlađeg neolita magijsko-religijski obredi obavljani pod vedrim nebom, od trenutka formiranja velikih porodica, koje su sačinjavali krvno vezani srodnici sa stvarnim ili mitskim zajedničkim pretkom, javlja se potreba da se ovaj rodonačalnik posebno poštuje, i to pokraj kućnog ognjišta, na mestu gde se okupljaju samo njegovi neposredni potomci. Pomeranje kultnih mesta sa zajedničkih njiva i ispaša u okvire kuća siguran je znak izvesnog otuđenja od rodovske zemlje i zajednice, odnosno osamostaljenja manjih srodničkih grupa.
Naselja finalnog neolita u dolini Južne Morave i na Kosovu pokazuju drugačiju sliku privredno-društvenih odnosa. I ovde se neko vreme nastavlja život u starijim naseljima (Gradac, Pločnik, Predionica, Fafos), ali se ona prostorno znatno smanjuju. Istovremeno se podižu nova naselja, katkad na teško pristupačnim uzvišenjima (Valački krš, kod Zvečana), s kućama koje su dimenzionirane prema potrebama jedne porodice. Očigledno je da se južnomoravske i kosovske zajednice tokom finalnog neolita cepaju, da samo jedan njihov, i to manji deo ostaje na starim mestima boravka, dok se drugi deo povlači u zaklonjene brdske predele. Proređene i u pokretu, ove zajednice su morale da menjaju stare životne navike; stočarenje je potislo zemljoradnju u drugi plan, a lov, koji je u razdoblju mlađeg neolita bio potpuno zanemaren, zauzeo je značajno mesto u privređivanju.
Krizu vinčanske kulture u dolini Južne Morave i na Kosovu prouzrokovale su seobe u luku Transilvanski Alpi-Deli Jovan-Stara planina. Dva gotovo istovremena udara – jedan iz pravca Oltenije, drugi iz Sofijskog polja – ozbiljno su ugrozila sve južnomoravske zajednice. Tuđinci, nosioci takozvane Salkuca-Krivodol kulture, utvrdili su se na dva istaknuta punkta u blizini Niša, na visokoj terasi Bubanj i stenovitom ćuviku Velike humske čuke. Nešto kasnije, oni su zaposeli i vinčansko naselje na uzvišici Gradac, kod Zlokućana, tako da se cela dolina Južne Morave našla pod njihovom neposrednom kontrolom. Domorodačke, vinčanske zajednice povukle su se najvećim delom uz dolinu Toplice i niz Veliku Moravu, a one koje su ostale na predačkoj zemlji brzo su asimilovali došljaci. Tako je u južnomoravskoj oblasti gotovo preko noći formirana kultura Bubanj -Hum, u stvari, ogranak Salkuca-Krivodol kulture. Nosioci ove kulture, pretežno nomadi, podigli su naselja duž važnih komunikacija, na mestima pogodnim za odbranu, a katkad su živeli i po pećinama (Zlotska pećina). Njihove kuće od pleteri i blata, pravougaonih osnova, bile su malih dimenzija (4 x 5 t). Proizvodili su posuđe raznolikih oblika (zdele sa uvučenim obodom ili visokim, cilindričnim vratom, tanjire zadebljalog oboda, dvouhe lončiće i pehare), koje su ukrašavali reljefnim trakama, kanelurama, žigosanjem i pozlatom ili složenim motivima, slikanim grafitom i pastoznom crvenom, žutom i belom bojom. Ove zajednice ne pokazuju nikakvo interesovanje za figuralne predstave, što je znak da je njihova religija bila zasnovana na idejama i ritualima potpuno oprečnim religiji vinčanskih zajednica.[22]
Pridošlice su se neko vreme zadovoljavale teritorijama koje su osvojili u dolini Timoka, Nišave i Južne Morave. Vinčanske zajednice u njihovom neposrednom susedstvu, na Kosovu i oko donjeg toka Zapadne Morave, iskoristile su ovo zatišje da se srede i ojačaju. Na ovim područjima naselja se utvrđuju palisadama ili suhozidom, stočni fondovi se uvećavaju, stvaraju se zalihe hrane i pribavljaju oruđa i oružje od bakra. S druge strane, da bi sačuvale etno-kulturni integritet, ugrožene vinčanske zajednice uzdižu stare, predačke kultove. U kosovskim naseljima ovog razdoblja nađeno je na stotine antropomorfnih i zoomorfnih figurina koje pokazuju izuzetnu maštovitost kako u oblikovanju tako i u tematici (životinjske figure s ljudskom glavom, figure bremenitih žena i dojilja, itifalične figure). Stil ovih figurina, statičan i u osnovi ornamentalno-apstraktan, veran je, međutim, odraz psihologije jedne uplašene generacije koja nije spremna da prizna i prihvati bilo koju novinu u privredno-društvenim odnosima niti religijske koncepcije svojih agresivnih istočnih suseda. U novonastaloj situaciji bilo je potrebno tradicionalne kultove i religijske predstave što više uzdići i suprotstaviti ih stranačkim. Figurine koje prikazuju ženu s detetom u naručju ili ljudsku figuru koja u majestetičnoj pozi sedi na prestolu personifikuju ono što je vinčanskim zajednicama u tim vremenima bilo najviše potrebno: obnovu života i trajno posedovanje predačke zemlje. Ukoliko su vinčanske zajednice na Kosovu više gubile veru u sopstvene snage, utoliko su više rasle dimenzije njihovih idola, odnosno nada u pomoć viših sila. Svaka pomoć je, međutim, izostala. Samo nekoliko generacija živelo je u miru, a onda su se zajednice bubanjsko-humske kulturne grupe opet pokrenule, zaposele oblasti u donjem toku Zapadne Morave i svom silinom sručile na Kosovo.
Tim događajem započinje raspadanje vinčanske kulture, konačna dezintegracija zemljoradničkih zajednica na tlu Srbije. Sva vinčanska naselja u Toplici i na Kosovu planula su u požaru, a oni koji su se spasli ognja krenuli su niz Veliku Moravu ili su se Ibarskom klisurom probili do gornjeg toka Zapadne Morave i Gruže. Izbeglice su delom prihvatile tamošnje vinčanske zajednice, a delom su nastavile kretanje i podigle, nova naselja u severnoj Šumadiji (Jablanica, Mali Drum, Popovići) i u zapadnoj Srbiji (Pljosna Stijena, Gradina u Staparima, Keka kod Svileuve).[23] Da bi situacija bila još teža, i na severnim granicama vinčanske etno-kulturne grupe – u Banatu, Bačkoj i Sremu – počeli su nemiri. Zajednice gornjeg Potisja, nosioci takozvane Tisapolgar kulture, iskoristile su slabost svojih južnih suseda, spustile su se niz Tisu i zaposele sve vinčanske teritorije u Bačkoj i Banatu.[24] Ni u Sremu se nije moglo dugo opstati, jer su njegove zapadne delove već odranije čvrsto držale u rukama veoma otporne zajednice takozvane sopotsko-lenđelske kulture. Ohrabrene nevoljama koje su zadesile vinčansku etno-kulturnu grupu, ove zajednice su pokušale da zaposednu ceo Srem. Njihova namera nije se ostvarila, ali im je, ipak, pošlo za rukom da vinčanske zajednice potisnu sa Fruške gore.[25] Uski pojas na levoj obali Save, od Obreža do Zemuna, postao je jedini bastion vinčanske kulture severnije od linije Sava-Dunav.
U takvim okolnostima, okružena sa svih strana neprijateljskim grupacijama i zbijena na području Šumadije i delu teritorije zapadne Srbije, vinčanska kultura lagano zamire. Na osnovu arheološke građe, otkrivene u naseljima u kojima su živele poslednje generacije vinčanske etno-kulturne grupe, može se zaključiti da je u to vreme tradicionalna proizvodnja svih vrsta predmeta od kamena u naglom opadanju, da se gubi invencija u oblikovanju posuđa, da se zanemaruju predački rituali, a da se za sve novine u kulturi (bakreni predmeti, bojenje posuđa pastoznom bojom) duguje strancima. Primećuje se i napor da se privređivanje dopuni ribolovom i lovom na jelene i divlje svinje, a da se oskudica u metalnim predmetima nadoknadi novim vrstama alatki od kosti i jelenskog roga. Povoljnih uslova za radikalnije promene društveno-privrednog ustrojstva nije bilo. Zgusnuta na relativno maloj teritoriji, odsečena od metalurških centara, koji su se u to vreme formirali u Karpatima, i stalno uznemiravana na severnim granicama novim prodorima iz Oltenije (kultura Salkuca IV) i Panonske nizije (kultura Bodrogkerestur), vinčansko etno-kulturna grupa nije mogla u svom krilu da razvije ni one društveno-privredne odnose koji su već ranije dostignuti u njenom neposrednom susedstvu, a još manje da iznađe neka nova rešenja za prevazilaženje unutrašnje i spoljašnje krize.[26] U složenim zbivanjima, koja su u poslednja dva stoleća 4. milenija pre nove ere potpuno izmenila etno-kulturne odnose u celoj srednjoj i jugoistočnoj Evropi, gube se i poslednji tragovi vinčanskih zajednica, a njihove teritorije preplavljuju stranci. Tim događajem počinje na tlu Srbije razdoblje upotrebe metala - bakarno, bronzano i gvozdeno doba.
Napomene:
1 U arheološkoj nauci najzastupljenija je teza o migracionom poreklu neolitskih kultura Balkanskog poluostrva: G. Childe, Man Makes Himself, London 1936; V. Milojčic, Chronologie der jüngeren Steinzeit Mittel- und Südosteuropas, Berlin 1949; F. Schachermeyr, Die ältesten Kulturen Griechenlands, Stuttgart 1955; M. Garašanin, Neolithikum in Serbien und Makedonien, 42. Bericht der römisch-germanischen Kommission 1958. Tek u poslednje vreme pretpostavlja se proces akulturacije ili autohtoni razvoj (vid. referate A. Benca, D. Srejovića i Š. Batovića na simpoziju Proces neolitizacije u pojedinim oblastima Evrope, koji su objavljeni u Godišnjaku Centra za balkanološka ispitivanja 16 (1978).
2 Vid. J. Nemeskeri, nav. delo; D. Srejović, Die Anfänge des Neolithikums irn Bereich des Mittleren Donauraumes, Actes du VIIIe Congrès international des sciences préhistoriljues et protohistoriljues II, Beograd 1973, 261 1973, 261 i dalje.
3 O periodizaciji neolitskih kultura na teritoriji Srbije mišljenja nisu usaglašena. Tako, na primer, u periodizaciji M. Garašanina srednji neolit nije izdvojen kao posebno razdoblje (vid. Praistorija I, 17 i dalje), dok mnogi autori (B. Brukner, B. Jovanović, N. Tasić i dr.) finalni neolit uključuju u eneolit, odnosno ranu fazu bakarnog doba (vid. B. Brukner, u Praistorija Vojvodine, 113 i dalje).
4 O kulturi Proto-Starčeva vid. opširnije: D. Srejović, Die Lepenski Vir - Kultur und der Beginn der Jungsteinzeit an der mittleren Donau, Fundamenta Band 3/11, Köln 1971, 1-19; S.Dimitrijević, Probiem stupnjevanja starčevačke kulture s posebnim osvrtom na doprinos južnopanonskih nalazišta rešavanju ovih problema, Simpozijum praistorijske sekcije SADJ, Materijali 10 (1972) 59 i dalje.
5 Opširnije o kulturama starijeg neolita u kontinentalnim područjima Balkanskog poluostrva R. Tringham,, nav. delo 68 i dalje.
6 O žitaricama i domaćim životinjama koje su gajene u okvirima starčevačke kulture vid. opširnije: J. Glišić, Ekonomika i socijalno-ekonomski odnosi u neolitu podunavsko-pomoravskog basena, u zborniku Neolit centralnog Balkana, Beograd 1968, 21 i dalje; A. Mcpheron D.Srejović, Early Farming Cultures in Central Serbia, Kragujevac 1971, i dalje; M. Garašanin, Praistorija I, 42-43.
7 Antropološke analize skeleta koji su nađeni u grobovima starčevačke kulture pokazuju da su se njeni nosioci mešali sa susednim populacijama ((I. Schnjidetzky, Menschliche Skeletreste von Vinča, Glasnik Antropološkog društva Jugoslavije 8-9 (1971-72) 101-112).
8 O raznovrsnim ostvarenjima starčevačke kulture opširnije: D.Aranđelović-Garašanin, Starčevačka kultura, Ljubljana 1954; M. Garašanin, Praistorija I, 17-64 (sa celokupnom starijom literaturom).
9 O religiji zemljoradničko-stočarskih zajednica mlađeg kamenog doba vid. opširnije: D. Garašanin, Religija i kult u zborniku Neolit centralnog Balkana, Beograd 1968, 241-263; D. Srejović, Neolitska plastika centralnobalkanskog područja, u zborniku Neolit centralnog Balkana, 177-232.
10 O anadolskoj migraciji sredinom 5. milenija pre nove ere i nastanku kultura mlađeg neolita na Balkanskom poluostrvu vid. opširnije: D. Srejović, Versuch einer geschichtlicher Wertung der Vinča-Gruppe, Archaeologia Iugoslavica 4 (1963) 4-17; isti, Danilo – Butmir Lenđel, Starinar 18 (1968) 1-9; B. Jovanović, Postanak keramičkih tipova balkansko-podunavskog neolita i eneolita, Starinar 13-14 (1962-63) 9-25.
11 Većina stručnjaka zastupa tezu o migracionom, anadolskom poreklu vinčanske kulture; up. M. Garašanin, Praistorija I, 123 i dalje; B. Brukner u Praistorija Vojvodine 7O i dalje. Nedavno je V. Milojčić (Germania 55 (1977) 205) ukazao na niz elemenata koji pokazuju da se vinčanska kultura razvija neposredno iz starčevačke kulture.
12 O periodizaciji vinčanske kulture vid. opširnije: M.Garašanin, Hronologija vinčanske grupe, Ljubljana 1951.
13 Bogatu arheološku građu sa ovih naselja objavili su: M. Vasić, Praistorijska Vinča I-IV, Beograd 1931-1936; J. Todorović – A. Cermanović, Banjica – naselje vinčanske kulture, Beograd 1961; M. Garašanin – D. Garašanin, Neolitsko naselje u Žarkovu, Starinar 3-đ (1952-53) 107-126; B.Milleker, Vorgeschichte des Banats. Neolithikum, Starinar 13 (1938) 102-166; D. Karapandžić, Aradac, Starinar 3 (1922) 151-174; B. Gavela, Eneolitska naselja u Grivcu, Starinar 7-8 (1956-57) 237-268.
14 Vid. napomenu 16.
15 Vid. napomenu 19. Za celovitiju rekonstrukciju religije vinčanske kulture nedostaju iscrpniji podaci o na~inu sahrawivawa i pogrebnim ritualima.Do sad je otkrivena samo jedna nekropola vin~anske kulture, i to u Boto{u; vid. M. Grbi}, Neolitsko groblje u Boto{u kod Velikog Be~kereka, Starinar 8 - 9 (1933 - 34) 40 - 58.
16 O regionalnim varijantama vinčanske kulture vid. opširnije: J. Gli{i}, Neke specifi~nosti u kulturi vinčanske grupe na Kosovu i ju`no Pomoravlju, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 4 - 5 (1959) 60, 245 i dalje; M. Gara{anin, Praistorija I, 97 i dalje.
17 O kori{}enju bakra u okvirima vinčanske kulture i rudarskoj delatnosti vid. B. Jovanovi},Tehnologija rudarstva u ranom eneolitu Centralnog Balkana, Starinar 23 (1974)
1 - 11.
18 Opšti pregled kulturno-istorijskih zbivanja u jugoistočnoj Evropi tokom 4. milenija pre nove ere daje R. Tringham, nav. delo 146 i dalje.
19 O arheološkoj građi iz Pločnika vid. M. Grbić, PIočnik, Äneolithische Ansiedlung, Beograd 1929. O odlikama vinčanske kulture ovog razdoblja vid. M. Garašanin, Praistorija I, 9O i dalje, sa celokupnom literaturom.
20 Vid. J. Todorović – A. Cermanović, nav. delo 9 i dalje: A.Mcpheron – D.Srejović, nav. delo 4 i dalje.
21 J. Glišić – B. Jovanović, Eneolitsko naselje u Kormadinu kod Jakova, Starinar 11 (196O.) 113-142.
22 Opširnije o kulturi Bubanj-Hum: M. Garašanin, Praistorija I, 164 i dalje, sa celokupnom starijom literaturom.
23 Za arheološku građu iz naselja ovog razdoblja vid. M. Vasić, Die neolithiscfie Station Jablanica bei Međuluzje in Serbien, Braunschnjeig 19O2; isti, Prilozi ka rešavanju trojanskih problema, Glas 7O (19O6) 89 i dalje; A. Jurišić, Velika gradina u Staparima, Starinar 9-10 (1958-59) 367 i dalje.
24 O Tisa Polgar kulturi vid. opširnije: B. Brukner u Praistorija Vojvodine 118 i dalje, sa celokupnom literaturom.
25 O sopotsko-lenđelskoj kulturi vid. opširnije: Sopotsko-lenđelska kultura, Zagreb 1968.
26 O prodorima Bodrogkerestur i Salkuca kulture vid. opširnije: B. Brukner, u Praistorija Vojvodine 129 i dalje.
