U istoriji Vizantije VII vek pretstavlja jedno od najmračnijih doba. To je vreme ozbiljne krize, odlučan trenutak kada je izgledalo da je i sam opstanak carstva bio u pitanju. Spolja, velika opasnost, prvo od Persijanaca, zatim još strašnija od Arabljana, sručila se na iscrpeno carstvo. U zemlji se dovršavao dubok preobražaj koji je vizantiskoj državi i vizantiskom svetu dao nov izgled. Dotada je monarhija uglavnom bila rimsko carstvo svetskog obeležja; latinski je bio zvanični jezik, rimska tradicija je sačuvala prava i okvire koje je Rim bio utvrdio. U početku VIII veka, naprotiv, bilo je obrazovano jedno čisto vizantisko carstvo, čije se sve sile usretsređuju oko Carigrada i čije je obeležje sve više istočnjačko.

 

 

Obnova carstva u doba Iraklija

U trenutku kada se Iraklije (610-641 g.) popeo na presto položaj monarhije izgledao je skoro očajan. Persijanci su svake godine sve više napredovali: 612 g. zauzeli su Antiohiju, Apameju, Kesariju; 614 g. Damask; 615 g. Jerusalim odakle su odneli u Ktesifon časni krst i ostale najveće hrišćanske svetinje; 617 g. osvojili su Misir, a u Aziji su doprli do Halkedona. Za to vreme Avari su se pojavili ispred Carigrada (619 g.); Langobardi su napredovali u Italiji, a u Španiji je carstvo izgubilo i poslednje svoje posede. Obeshrabren tolikim porazima, Iraklije je hteo u jednom trenutku da napusti Carigrad i da prestonicu prenese u Afriku. Patrijarh Sergije, čiji je uticaj bio moćan na celokupnu politiku za sve vreme Iraklijeve vladavine, vrati mu pouzdanje svojom nesavladljivom energijom. I Iraklije, upečatljiv i osetljiv, sposoban za velika oduševljenja i za nagle utučenosti, pun žarkog verskog zanosa i goreći da osveti hrišćanstvo od uvreda koje su mu naneli Persijanci, hrabar vojnik, dobar administrator i veliki vojskovođa, pribra se. Patrijarh mu stavi na raspoloženje crkveno blago; on sam, neumornim trudom, obnovi vojsku. 622 g. bio je spreman za borbu. Punih šest godina, ne dopuštajući da ga ma šta odvrati od namere, čak ni strahoviti napad koji su udruženi Persijanci i Avari priredili na Carigrad (626 g.), on je odnosio pobedu za pobedom nad vojskom Velikog Kralja, prenoseći rat na neprijateljsko zemljište, u Aderbejdžan (623 g.) i persisku Jermensku (625 g.), pobednik kod Ninive (627 g.), pobednik na vratima Ktesifona (628 g.) i ulazeći u legendu kao prvi krstaš. Smrt Hozroja II (628 g.) i buna koja izbi nateraše Persijance na ponižavajući mir, po kome su povratili sva svoja pređašnja osvojenja, a naročito časni krst koji Iraklije pobednički donese natrag u Jerusalim (629 g.).

Posle tih velikih vojničkih uspeha Iraklije se trudio da pomoću verske politike povrati moralno jedinstvo carstva i, da bi nanovo pridobio monofizite u Siriji i Misiru, nastojao je da nađe, u saglasnosti sa patrijarhom Sergijem i Kirom Aleksandriskim, pomirljivo rešenje koje bi privelo jeretike u krilo pravoslavlja. Tako je postalo monotelitstvo, koje je car izneo u tumačenju vere poznatom pod imenom Ekteza (638 g.) i koje se trudio da nametne i monofizitima i rimskoj crkvi.

Carstvo je, zahvaljujući tim naporima, izgledalo obnovljeno: njegov ugled na Istoku bio je ponovo usposgavljen; njegov se uticaj, pokrštenjem Hrvata i Srba, opet protegao na severozapad Balkanskog Poluostrva. Ali ta sjajna spoljašnjost rđavo je prikrivala stvarnu iscrpljenost. Stanje finansija je bilo očajno; težnje za otcepljenjem, koje su toliko doprinele uspehu Persijanaca, nisu bile otklonjene. Za nekoliko godina arabljanska najezda je uništila sve rezultate Iraklijevih pobeda, dok je istovremeno njegova verska politika pripremala klicu dugotrajnih razdora i ozbiljnih sukoba.

 

Arabljanska opasnost

Početak VII veka bio je obeležen jednim velikim događajem, pojavom islama. U kratkom vremenskom razmaku od dvadeset godina nova vera, neverovatnim širenjem, osvojila je najveći deo istočnog sveta i rasprostrla se, na račun Persije i Vizantije, od obala Oksa do obala Velikog Sirta.

634 g. vojska kalifa Omara napade na Siriju. Vizantiske trupe biše potučene kod Adžnadaina (634 g.); Damask pade u muslimanske ruke (635 g.); poraz na Jarmuku (636 g.) odluči Iraklija da Siriju zauvek napusti. Na taj način stanovništvo, neprijateljski raspoloženo prema Grcima, pohita da priđe pobediocu. Jerusalim se predade 637 g.; Antiohija bi zauzeta 638 g. Zatim dođe red na Mesopotamiju (639 g.) i Misir koji Amru osvoji za dve godine (640-642 g.) ne nailazeći na veliki otpor; i Iraklije, ostareo, bolestan, umre očajan. Pod njegovim naslednikom Konstantom II (642-668 g.) Arabljani produžiše da napreduju. Kirenaika i Tripolis padoše u njihove ruke (642-643 g.); 647 g. prvi put prodreše u severnu Afriku. Zatim opustošiše Malu Aziju (651 g.) i potčiniše Jermensku (653 g.). Stvaranjem flote, najzad, oni zagroziše nadmoćnosti koju je Vizantija imala dotada u istočnim morima. Osvojili su Kipar (649 g.), opljačkali Rodos (654 g,) i priredili grčkom ubojnom brodovlju, kojim je zapovedao sam car, čuveni poraz na obalama Likije (655 g.). Carigrad je takođe bio u opasnosti, i Konstant II, smatrajući da je Istok izgubljen, ode na Zapad da tamo provede poslednje godine svoga života (663—668 g.).

To je značilo olakšati preduzeća omejadskih kalifa koji su, od 660 g., vladali u Damasku. Otada, svake godine, Arabljani su pravili upade u Malu Aziju; 668 g., doprli su do Halkedona. Istovremeno su produžili ratovanje na Zapadu i utvrdili se u severnoj Africi, gde su osnovali Kajruan (669 g.) i zapretili Siciliji. Najzad, 673 g., oni su preduzeli krajnji pothvat: napali su na Carigrad. Ali je novi car, Konstantin IV (668-685 g.), bio energičan vladalac. Uzalud su jurišali Arabljani punih pet godina (673-678 g.) na vizantisku prestonicu i sa suva i sa mora; nisu uspeli da je osvoje. Grčka flota, kojoj je nedavni pronalazak grčke vatre osiguravao neospornu nadmoćnost, natera muslimanske lađe na povlačenje i strahovito ih porazi u silejskim vodama. Na kopnu, kalifova vojska bila je potučena u Aziji. Moavija bi prinuđen da potpiše mir (678 g.). To je bio prvi zastoj islama. Konstantin IV mogao se ponositi svojim delom. Ugled carstva bio je tako visoko podignut da su se svi neprijatelji monarhije priklonili pred njom: "I veliki mir, kaže hroničar Teofan, vladaše na Istoku i na Zapadu".

 

Verska politika i Zapad

Car je istovremeno povratio mir i u crkvi.

Verska politika Iraklijeva imala je ozbiljnih posledica. Monotelitstvo je, i u Africi i u Italiji, izazvalo veliko nezadovoljstvo koje se ispoljilo u pobuni kartaginskog (646 g.) i ravenskog (650 g.) egzarha protiv carske vlasti, sve većom nenaklonošću italijanskog stanovništva, žestokim otporom rimskih papa. Uzalud je Konstant II, da bi umirio duhove, izdao ukaz nazvan Tip ("obrazac", 648 g.); uzalud je zatvorio i osudio papu Martina I (653 g.); uzalud je lično otišao na Zapad. Rim je morao da popusti; ali, zahvaljujući ovim okolnostima, Langobardi behu izvršili nova osvojenja. Konstantin IV shvati da se nametala drukčija politika. Gubitak Misira i Sirije učinio je izlišnim traženje sloge sa monofizitima; učvrstivši pomoću sporazuma sa Rimom verski mir, vladalac se nadao da će u isti mah jače privezati za carstvo preostale delove Italije i naći slobodnog vremena da se potpuno posveti političkim i vojničkim poslovima monarhije. Šesti vaseljenski sabor u Carigradu (680-681 g.) imao je, prema tome, za zadatak da obnovi versko jedinstvo, i on, u punoj saglasnosti sa papom, osudi monotelitsku jeres i ponovo zavede pravoslavlje.

To je bio veliki uspeh. Kada je, 685 g., Konstantin IV umro, izgledalo je da je carstvo prebrodilo krizu u kojoj umalo nije propalo. Nesumnjivo, ono je izišlo iz nje veoma umanjeno; nesumnjivo, njegovo ekonomsko blagostanje bilo je ozbiljno pogođeno gubitkom Misira čije je žito bilo jedan od izvora carstva. Sirije čija je napredna industrija pretstavljala jedno od njegovih bogatstava, pristaništa kao Aleksandrije, Gaze, Berita, Antiohije, središta izvanredne trgovačke delatnosti. Nesumnjivo, jedna crna mrlja se ukazivala na vidiku: Bugari, prešavši Dunav, behu se nastanili 679 g. između reke i planine Balkana. Ali, ukupno uzev, monarhija je bila odolela besnom naletu islama; odbrana zemlje je bila obezbeđena velikim administrativnim preobražaj ima; i carstvo, zbijenije, jednorodnije, oslobođeno opasnosti od istočnih težnja za otcepljenjem i tereta Zapada (ono će 698 g. izgubiti Afriku, kao što je već bilo izgubilo Španiju i polovinu Italije), činilo se da je, u novom i sasvim istočnjačkom obliku koji je dobilo u VII veku, čvrst organizam sasvim sposoban za život.

 

Preobražaj carstva u VII veku

U carstvu je bio izvršen, u stvari, dubok preobražaj.

Prvo etnografski. Na Balkanskom Poluostrvu, opustošenom i raseljenom, novi narodi se behu postepeno nastanili. Na severozapadu Iraklije je morao da dopusti naseljavanje Hrvata i Srba pod uslovom da prime hrišćanstvo i da priznaju vrhovnu vizantisku vlast. Sloveni su bili prodrli i u druge oblasti. Bilo je slovenskih naselja, sklavinija, u Meziji i Makedoniji, sve do samog Soluna koji su varvari napali i umalo nisu osvojili. Bilo je Slovena u Tesaliji, srednjoj Grčkoj, čak i na Peloponezu i ostrvlju; i ma da je preterano verovati, kao što je tvrdio Falmerajer, u potpuno poslovenjavanje tih oblasti, ipak ostaje činjenica da su se mnogobrojni strani elementi pomešali sa jelinskim stanovništvom i da su ovi napadači zadavali mnogo muke carevima VII veka koji su jedva uspeli da ih pokore i asimilišu. Posle njih, na severoistoku Poluostrva, behu se naselili u velikim gomilama Bugari, i oni se, u dodiru sa slovenskim stanovništvom nastanjenim u zemlji, behu potepeno poslovenili i osnovali jaku državu. Iz svega toga su proizilaze svakako veoma ozbiljne opasnosti po carstvo; ali ta mešavina rasa bila mu je i od koristi; prilivom nove krvi ono se podmlađivalo.

Skoro u isto vreme bio je izvršen i administrativni preobražaj od ogromne važnosti.

Još od Justinijanove vladavine upravni sistem u izvesnim provincijama, koji su bili zaveli Rimljani, izmenjen je sjedinjenjem u istim rukama građanske i vojne vlasti. Posle njega, da bi odbrana granica bila bolje osigurana, ovaj postupak je uopšten. U tom je cilju, krajem VI veka, Mavrikije osnovao afrički egzarhat protiv Berbera i ravenskim egzarhat protiv Langobarda. U VII neku, najzad, protiv opasnosti od Arabljana i Bugara preduzete su slične mere i na Istoku. Iraklijevi naslednici ustanoviše vojne okruge ili teme, tako nazvane po reči koja je prvobitno označavala vojno odeljenje i kojom se ubrzo nazva oblast u kojoj se nalazilo to vojno odeljenje; u tim oblastima vlast je bila poverena jednom vojnom starešini, strategu, pod kojim je građanska administracija ostala, ali u podređenom položaju. Tako postadoše u Aziji teme Armenijaka (jermenskih vojnika), Anatolika i Opsikion, a u Evropi tema Trakija. Na isti su način ustrojene i primorske oblasti i ostrva; oni obrazovaše pomorsku temu. Krajem VII veka, mesto da bude, kao u rimsko doba, podeljeno na eparhije, carstvo se delilo na sedam do osam tema znatne veličine. Dopunjeno i uopšteno od strane careva u VII veku, ustrojstvo tema trajalo je koliko i samo carstvo, i ono označuje razvoj u vojničkom smislu koji je osobena crta svih srednjevekovnih država.

Ali najvažnije je to što se, u VII veku, carstvo jelinizovalo. U doba Iraklija, 627 g., prvi put se pojavio u carevom protokolu, mesto stare rimske titulature, grčki naziv "vasileus veran u Bogu" koji će otada označavati sve vizantiske careve. Grčki je, u isto vreme, postao zvanični jezik. Još Justinijan, ma da smatrajući latinski narodnim jezikom carstva, bejaše pristao da obznani većinu svojih novela, da bi ih učinio razumljivijim, na "opštem jeziku koji je grčki". U VII veku sve su carske zapovesti bile pisane na grčkom, a tako isto i sva vladina akta. U administraciji stari latinski nazivi iščezavaju ili se jelinizuju, a novi zauzimaju njihova mesta, logotet, eparh, strateg, droigar. U vojsci, koja je bila sastavljena mahom od Azijata i Jermena, naredbe se izdaju na grčkom. I ma da se je vizantisko carstvo, do poslednjeg dana, nazivalo "carstvom Rimljana", u njemu se latinski jezik nije više razumevao, a reč Rimljani (Romeji) označavala je Grke. Najzad, mesto otmenog i donekle izveštačenog jezika kojim su se služili pisci u V i VI veku i čime su nastavili tradiciju klasične književnosti, pojavljuje se vulgarni grčki i postaje govorni jezik velikog dela stanovništva monarhije.

U isto vreme kada se carstvo jelinizovalo i verski uticaj, pod kojim je ono uvek bilo, postajao je sve dublji zbog sve većeg mesta koje je crkva zauzimala u javnom životu i društvu. U državi su verska pitanja bila od glavnog značaja; Iraklijevi ratovi su u isti mah i krstaški ratovi, a bogoslovska pitanja strasno zanimaju sve careve. Pravoslavlje se, od tog trenutka, meša u Vizantiji sa narodnošću. Osim toga, carigradski patrijarh, koji je postao otkako su Arabljani osvojili aleksandrisku, antiohisku i jerusalimsku patrijaršiju jedini starešina vizantiske crkve, pojavljuje se kao vrlo krupna ličnost čiji je uticaj u upravljanju zemljom često svemoćan. Širenje monaštva, veliki broj i bogatstvo manastira, uticaj koji vrše kaluđeri na ljudske savesti, duboko poštovanje koje se odaje njihovim osobama i manastirskim ikonama, nisu nimalo manje značajne činjenice. Od kraja VI veka, najzad, neznaboštvo je bilo iščezlo, a sa njim zajedno i antički duh; od početka VII veka vizantiska književnost postaje skoro isključivo crkvena i narodna; u duhovnom i umetničkom pogledu ovo doba je jedno od najsiromašnijih u vizantijskoj istoriji. Ali, zahvaljujući svemu tome, grčki jezik, koji je na Istoku uvek bio u crkveno; upotrebi, potpuno je preovladao u carstvu; a slavoljublje carigradskih patrijaraha koje je vređalo papsku osetljivost, verska politika careva koji su se borili protiv papa i surovo postupali sa njima, sve veća nesloga i neprijateljstvo između Istoka i Zapada, pripremali su raskid između ova dva sveta i doprineli da se vizantisko carstvo okrene zauvek prema Istoku. Toga trenutka monarhija je bila našla dva moćna oslonca koji će joj osigurati opstanak i davati joj za čitave vekove njeno osobeno obeležje: jelinizam i pravoslavlje.

 

Kraj Iraklijeve dinastije i opadanje carstva (685-717 g.)

Dovoljna je bila jedna snažna ruka da pod njom procveta ovako preobraženo carstvo. Na nesreću, nesmotrenosti i ludosti Justinijana II (685-695 g.) dovele su u pitanje sav uspeh koji je postigao njegov otac. Rat sa Bugarima (689 g.) i Slovenima nastavljen je; produžen je i sa Arabljanima, i bio porazan (692 g.); verska politika dovela je, osim toga, do raskida sa Rimom i izazvala bune u Italiji. 695 g. u jednom prevratu svrgnuta je Iraklijeva dinastija i carstvo bačeno u anarhiju koja je trajala preko dvadeset godina (695-717 g.). Šest careva, posle isto toliko vojničkih državnih udara, smeniše se na prestolu; a vizantiska Afrika, zahvaljujući tim nemirima, pade konačno u muslimanske ruke (693-698 g.). Na Istoku, uprkos naporima i trenutnim uspesima Tiberija III (698-705 g.), Arabljani opustošiše Malu Aziju, upadoše u Jermensku, koja se bila pobunila protiv Vizantije (703 g.), i Kilikiju (711 g.), zauzeše Amasiju (712 g.) i Antiohiju pisidisku (713 g.), opustošiše Galatiju (714 g.), opsedoše Amorij (716 g.) i osvojiše Pergam. Za to vreme, u Evropi, Bugari, čiji je kan Tervel bio povratio 705 g. Justinijana II na presto, navališe na carstvo (708 g.) i pojaviše se čak ispred Carigrada (712 g.). Monarhija je bila u očajnom položaju.

Unutrašnje stanje nije bilo mnogo bolje. U društvenom životu se oseća opasno duhovno i moralno opadanje. Za vreme građanskih borbi prodro je svuda dah divljaštva, svireposti, izdajstva; neprestane pobune, razuzdanost slavoljublja, ustanci ko)i izbijaju na svima stranama, u Italiji kao i na Hersonu, svedoče o sve većem otsustvu vernosti i odanosti. Sujeverje je uzelo ogroman mah: obožavanje raznih svetinja, verovanje u čudotvorne moći ikona, vera u čudesa i u natprirodno, - treba se samo setiti uloge pripisane Bogorodici prilikom opsade Carigrada 626 g. i posredovanja pripisanog Sv. Dimitriju u odbrani Soluna, - sklonost prema fatalizmu, gospodare duhovima toga doba; a ono što je poznato o načinu života i crkvenih ljudi i građana govori o jednom neverovatnom razvratu. Uticaj koji su vršili kaluđeri, vrenje koje su podržavali, bili su takođe jedan od uzroka nemira. I sve je to mnoge ljude opravdano i duboko zabrinjavalo i sablažnjavalo.

Carstvo je očekivalo, zvalo spasioca i vođu. To bi Lav Isavrijanac. Kada se, 717 g., strateg Anatolika, u dogovoru sa strategom Armenijaka, pobuni protiv cara koga su izvikale opsikiske trupe i pođe na Carigrad, svi, senat i narod, patrijarh i vojska, opredeliše se za njega. Isavrijanska dinastija, koja se sa njime popela na presto, povratila je carstvu bezbednost i poredak i znatno ga preuredila.