Dioklecijan, punim imenom Gaj Aurelije Valerije Dioklecijan (lat. Gaius Aurelius Valerius Dioclectianus, rođen oko 245. godine, stupio na presto 284. godine, abdicirao 305. godine, umro oko 312. godine) bio je rimski car koji je okončao period koji se danas u rimskoj istoriji naziva krizom 3. veka.

On je uspostavio autokratski oblik vladavine koji je danas poznat pod nazivom "dominat" (za razliku od prethodne faze poznate kao "principat", koji je ustanovio Oktavijan Avgust), a ponekada se naziva i "tetrahija" ili "Pozno Rimsko carstvo". Dioklecijanove su reforme iz temelja promenile strukturu carske vlasti i doprinele ekonomskj i vojnoj stabilizaciji Rimskog carstva tokom narednih sto godina.

Tetrarhija

Dioklecijan se može smatrati pravim utemeljiteljem poznog carstva, mada je oblik vladavine koji je ustanovio – tetrarhija, tj. istovremena vladavina četiri osobe koje dele vlast – bio prolazan. Njegove su reforme, međutim, trajale duže. Vojne potrebe, a ne želja da se ustanovi neki unapred planirani sistem, zaslužne su za imenovanje Maksimijana za cezara, a kasnije za avgusta 286. godine, te imenovanje Konstancija i Galerija za cezare 293. godine. Tetrahija je bila kolegij careva koji se sastojao od dve grupe: na njegovom čelu su bila dva avgusta, stariji ljudi koji su donosili odluke, dok su ispod njih stajala dva mlađa cezara, koji su pre svega imali ulogu izvršne vlasti. Sva četvorica bila su međusobno u srodstvu, ili preko usinovljenja ili preko bračnih veza, i svi su bili Iliri koji su posle duge vojničke karijere došli do visokih komandnih položaja. Od njih, samo je Dioklecijan bio državnik. Jedinstvo carstva je očuvano, iako se na prvi pogled ne čini tako, jer nije bilo teritorijalne podele. Svaki je car dobio svoju vojsku i svoju oblast delovanja: Maksimijan – Italiju i Afriku; Konstancije – Galiju i Britaniju, Galerije – podunavske zemlje, Dioklecijan – istočne oblasti. Gotovo sve upravne odluke donosio je Dioklecijan, od koga su ostali dobili svoju vlast. On je donosio zakone, postavljao konzule i zadržavao primat. Posle 287. godine proglasio se srodnikom Jupitera koga je smatrao svojim posebnim zaštitnikom. Dioklecijan i njegov cezar Galerije bili su Iovii ("koji potiču od Jupitera"), dok su Maksimijan i Konstancije bili Herculii, pokazujući tako da potiču od mitskog heroja Herkula. Ova "epifanija tetrarha" služila je da pokaže božansko zasnivanje vlasti. Ideološko pozivanje na dva tradicionalna rimska božanstva predstavljalo je raskid s orijentalizirajućim pokušajima Elagabala i Aurelijana. Mada je podjednako poštovao Mitru, Dioklecijan je želeo da predstavi sebe kao nastavljača Avgustove delatnosti. Sprovodeći deobu vlasti Dioklecijan je za cilj imao da izbegne uzurpacije, ili barem da ih brzo suzbije – kao pri pokušaju Karauzija, zapovednika vojske u Britaniji, koji je bio ubijen (293), kao i njegov naslednik Alekt (296), pošto se u Britaniju iskrcao Konstancije.

Deifikacija carskog položaja, obeležena razrađenim ritualima, težila je da careve postavi iznad ostatka čovečanstva. Međutim, ona je još uvek bila potrebna da bi se izbegli eventualni konkurenti i da bi se tetrahiji obezbedio princip legitimnog i redovnog nasleđivanja prestola. Negde između 300. i 303. godine Dioklecijan je pronašao jedno originalno rešenje. Pošto su proslavili dvadesetu godišnjicu od stupanja na presto, dva avgusta su abdicirala (Maksimijan sasvim nevoljno), a istoga dana (1. maja 305) dva su cezara postala avgusti. Izabrana su dva nova cezara, Flavije Valerije Sever i Maksimin Daja, obojica prijatelji Galerija, čija je jaka ličnost dominirala nad Konstancijem. Odbijajući princip prirodnog nasleđivanja (i Maksimijan i Konstancije su imali odrasle sinove), Dioklecijan je mnogo rizikovao: apsolutna božanska monarhija, a takvo je uglavnom bilo uređenje koje je Dioklecijan zasnovao, nameće potrebu naslednog prenosa vlasti, a događaji koji su ubrzo usledili pokazali su da su i vojska i stanovništvo bili privrženi principu nasleđivanja prestola.

Nakon abdikacije Dioklecijan se povukao u svoju palatu u Dalmaciji koju je dao sagraditi na području današnjeg Splita (danas poznata Dioklecijanova palata).

Provincije

Da bi stvorio efikasnije jedinstvo između podanika i upravitelja, Dioklecijan je višestruko uvećao broj provincija, a čak je i Italija bila podeljena na desetak manjih jedinica provincijskog tipa. Štaviše, Rim više nije bio faktička prestonica carstva, pošto je svaki car imao svoju prestonicu u onom delu carstva kojim je vladao (Trijer, Milano, Sirmij, Nikomedija). Mada su nekolicinom provincija još uvek upravljali senatori (prokonzuli ili konzuli), većina je poverena vitezovima (koji su onda imali titulu praesides); oni obično nisu imali nikakvu vojnu vlast, ali su bili odgovorni za celokupnu civilnu upravu (pravosuđe, policija, finansije i porezi). Gradovi su izgubili svoju autonomiju, a kurijali su prikupljali poreze pod direktnom kontrolom upravnika provincije. Usitnjavanje provincija nadoknađeno je njihovim grupisanjem u dvanaest dijeceza, kojima su upravljali vicarii iz viteškog staleža, odgovorni neposredno caru. Dva pretorijanska prefekta imala su manje vojne vlasti, ali su igrala važnu ulogu u zakonodavstvu, pravosuđu i, pre svega, finansijama: staranje o anoni, koja je postala osnovica fiskalnog sistema, faktički je u ruke pretorijanskih prefekta stavljalo upravu nad celokupnom ekonomijom. U okviru centralne uprave uvećao se broj kancelarija, na čijem su se čelu nalazili civili koji su svoje poslove otpravljali kao profesionalni činovnici. Svi su činovnici bili članovi milicije (militia), čija će se hijerarhija iskristalisati tokom 4. veka.

Vojska i ratovi

Veliki su napori posvećeni jačanju granica, a limesi su bili opremljeni tvrđavama (castella) i malim utvrđenjima (burgi), naročito u Siriji. Snaga vojske je uvećana i sada je brojala 60 legija (ali s manjim brojem vojnika u svakoj), i svaka je pogranična provincija u principu dobila po dve legije, dopunjene pomoćnim trupama. Usvajajući jednu Galijenovu zamisao, Dioklecijan je stvorio zametak taktičke vojske koja naređenja prima direktno od cara i čini njegovu pratnju (comitatus). Vojskom je najčešće komandovao dux ili praepositus, a ne provincijski upravnik. Vojnici su se uglavmom regrutovali među sinovima vojnika i među varvarima koji su u vojsku stupali pojedinačno ili kao cela plemena. Pored toga, zemljoposednici su morali da obezbede ili regrute ili odgovarajuću sumu novca. Sve su ove reforme uvođene postepeno, tokom odbrambenih ratova čiji je uspeh pokazao efikasnost novog sistema.

Konstancije je suzbio Karauzijev pokušaj uzurpacije i ogorčeno se borio protiv Alemana blizu Bazela; Maksimijan je prvo poveo hajku na bagaude (skupine odbeglih seljaka koji su se dali na pljačku) u Galiji, a zatim se borio protiv mavarskih plemena u Africi (296–298) i odneo pobedu u Kartagini. Na Dunavu su Dioklecijan, a zatim Galerije, pobedili Bastarne, Jazige i Karpe, preseljavajući ih u velikom broju u provincije. Na istoku se, međutim, otpor Persijanaca, pod vođstvom preduzimljivog Narzesa, priširio od Egipta do Armenije. Persijanci su podstakli i ustanak nomadskih plemena u južnom Egiptu i ustanak Saracena u sirijskoj pustinji, a takođe su koristili antirimsku propagandu koju su širili manihejci i Jevreji. Dioklecijan je uspeo da uguši ustanak u Egiptu, te je utvrdio njegov jug protiv nomada. Ali 297. godine Narzes, nastavljač Šapurovih ambicioznih planova, prenaglio je s ratom zauzimajući Armeniju, Ozroenu i deo Sirije. Pošto je isprva pretrpeo poraz, Galerije je izvojevao sjajnu pobedu nad Narzesom, i po miru sklopljenom u Nizibisu (298) armenski je presto ponovo zauzeo vladar zavisan od Rima, a carstvu je pripao i jedan deo gornje Mesopotamije koji se protezao čak i preko Tigrisa. Tako je bio osiguran mir za nekoliko narednih decenija.

Socijalno-ekonomska politika

Ratovi, reforme i povećanje broja činovnika bili su skupi, a inflacija je smanjila izvore države. Anona, koju je uveo Septimije Sever, pokazala se nesavršenom, pa ju je Dioklecijan sada reformisao kroz sistem nazvan iugatio-capitatio: od sada se zemljišni porez, koji su u naturi plaćali zemljoposednici, određivao procenom fiskalnih jedinica na osnovu veličine i kvaliteta zemljišta, vrste uzgajanih proizvoda, broja naseljenika i stoke, te količine opreme. Fiskalno procenjivanje svakog dela imovine, na osnovu iuga i capita (izmenljivi termini čija je upotreba varirala u odnosu na različite regije i periode) zahtevalo je sprovođenje cenzusa sličnih onima koje su se mnogo vremena ranije praktikovali u Egiptu. Svake godine vlada je određivala iznos poreza po fiskalnoj jedinici, a svakih 15 godina, počev od 312, porezi su bili preispitivani. Ovaj se komplikovani sistem nije sprovodio uniformno u svakoj regiji. Ipak, on je za posledicu imao bolji proračun izvora kojima je carstvo raspolagalo, kao i određeni napredak u fiskalnoj pravičnosti, čime su veliki zahtevi koje je postavljala vlast postali podnošljiviji. Pored toga, Dioklecijan je želeo da reorganizuje kovanje novca i da stabilizuje inflaciju. Stoga je kovao poboljšani srebrni novac i njegovu vrednost čvrsto vezao za vrednost zlata. Ipak, inflacija je krajem 3. veka ponovo uzela maha, pa je Dioklecijan doneo svoj "Edikt o cenama" (Edictum de pretiis rerum venalium), kojim je utvrdio najviše cene za namirnice, robu i usluge, koje se nisu smele prekoračiti pod pretnjom smrtne kazne. Ovaj je edikt ostao bez značajnijih posledica i slabo se primenjivao, ali su natpisi s fragmentima edikta veoma zanimljivi s ekonomske tačke gledišta.

Dioklecijanove su reforme naznačile glavne odlike poznorimskog društva: to je bilo društvo čije su sve delove koji mogu biti korisni za državu definisali zakoni koji su određivali status, a samim tim i odgovornost. Vlasnici mlinova u Rimu bili su (anticipirajući razvoj koji se nastavio tokom sledeće dve ili tri generacije) odgovorni za isporuku brašna koje se delilo siromašnima, i nisu mogli da ostave u nasleđe ili povuku ni jedan deo kapitala iz svoje radionice. Nekoliko drugih kolegija bilo je na sličan način ograničeno, kao što su vlasnici brodova, zaduženi za opskrbu Rima, čamdžije na Tibru, trgovci žitom u Ostiji, osobe zadužene za raspodelu maslinovog ulja i svinjetine siromašnima, nadzornici javnih kupatila i krečari. Zanatlijama koji su opsluživali državne "fabrike", u kojima se proizvodila odeća za carski dvor i za vojsku, konjanička oprema i oružje, bilo je zabranjeno da menjaju mesto stanovanja i zanimanje, a bila im je određena i proizvodna kvota. Dioklecijan je izgradio nekoliko takvih "fabrika", neke u svojoj prestonici Nikomediji, a neke u gradovima koji su bili blizu onih grupa čije su potrebe zadovoljavali. Zakoni koji su nametali ove obavaze odnosili su samo samo na one kolegije koji su opsluživali vojsku i prestonicu (ili prestonice, posle osnivanja Konstantinopolja). A da bi te kolegije identifikovali i pridobili za rad za državu, te da bi ih zadržali u njihovom korisnom poslu, carevi su, već od Klaudija, njima nudili privilegije i nametali kontrolu. Dioklecijan je, međutim, znatno povećao teret i složenost ovih obaveza.

Dioklecijan je, takođe, promenio upravne oblasti u Egiptu, sprovodeći model kakav nalazimo i na ostalim mestima, tako što je u svakoj oblasti najvažnijem gradu poveravao odgovornost za celu tu oblast. Tako je poslednja anomalna provincija ujednačena s ostalim. Carska je uprava i dalje svuda od članova municipalnog senata očekivala da joj služe, pre svega u prikupljanju poreza, ali i u regrutovanju vojnika, lokalnoj policijskoj službi, organizovanju smeštaja za vojsku, te u izgradnji puteva. Kao što je vekovima bio slučaj, oni su morali imati određenu količnu zemljišta koje je služilo kao jemstvo za izvršavanje njihovih zaduženja u upravi, te kao uslov da se mogu kandidovati za senatore, ako je senat tako odlučio. To nikada nije bilo propisano nekim zakonom, ali je do Dioklecijanovog vremena car na raspolaganju imao korpus dugo ustanovljenih običaja i brojnih carskih odluka koje su mu jednako dobro služile. Lokalna je elita tako za cara obavljala dužnosti, koje su bile obavezne i koje su se prenosile s kolena na koleno, upravo kao što je to bio slučaj i s čamdžijama na Tibru.

Još su dve grupe na isti način bile vezane za svoja zanimanja: vojnici i zemljoradnici. Sinovi vojnika bili su obavezni da nastave zanimanje svojih očeva (zakon koji je to propisivao bio je na snazi barem od 313. godine). Prirodna tendencija zemljoradnika-zakupaca (coloni) da obnove zakup nad zemljom koju su obrađivali, a pre njih možda i njihovi očevi i dede, bila je potvrđena carskim odlukama – do te mere da je 312. godine Konstantin Veliki mogao da kaže da su najamnici na njegovom sardinijskom imanju vezani za parcele koje obrađuju. Ovo je najranije eksplicitno pominjanje sistema poznatog pod imenom "kolonat". Uskoro je taj sistem izašao iz okvira carskih imanja, pa su određene kategorije zakupaca vezivane i za privatne posede. Carevi su želeli da obezbede poreske prihode i, u tu svrhu, stabilnu količinu radne snage na selu.

Carstvo, kakvim se ono pokazuje u obilnom zakonodavstvu iz perioda od Dioklecijana pa sve do duboko u 5. vek, nazivano je "vojničkom diktaturom", pa čak i svojevrsnim totalitarnim zatvorom, u kome je svaki stanovnik imao sopstvenu ćeliju i okove. Ovo je svakako mogla biti namera careva. Po njihovom mišljenju, takav je sistem bio potreban da bi se popravile slabosti koje su izašle na videlo tokom krize 3. veka. Princip naslednih obaveza, i pored svega, nije bio tako neobičan i suprostavljen prirodnim tendencijama ekonomije i praksi koja se razvila u ranija, lakša vremena. Ipak, Dioklecijanove se namere nisu mogle u potpunosti realizovati, zbog ograničenosti upravne efikasnosti.

Odnos prema hrišćanstvu

Posle početnog perioda indiferentnosti prema hrišćanima, Dioklecijan je svoju vladu završio pokrećući protiv njih, 303. godine, poslednji i najžešći progon od svih prethodnih. Na to ga je nagovorio njegov cezar Galerije, i progon je na istoku trajao još celu jednu deceniju, pod Galerijem kao avgustom i pod drugim carevima. Kao i u ranijim progonima, inicijativa je potekla u samom središtu vlade: neki carevi, podjednako besni na hrišćane kao i mnogi obični građani, smatrali su svojom dužnošću da održe harmoniju s bogovima, pax deorum, koja je jedina omogućavala prosperitet carstva. Stoga su se Decije i Valerijan u pedesetim godinama 3. veka surovo razračunavali s hrišćanima, tražeći od njih da svoje odricanje od hrišćanstva dokažu prinošenjem žrtvi u lokalnim hramovima, a po prvi put su počeli da direktno diraju u sveštenstvo i crkvenu imovinu. Bilo je i takvih hrišćana koji su više voleli smrt, ali se većina pokoravala ili se sakrivala. Međutim, samo nekoliko meseci pošto je pokrenuo progon hrišćana, Decije je umro (251), a krvava je faza Valerijanovih napada takođe trajala samo nekoliko meseci (259/260). Njegov je sin Galijen izdao edikt kojim je proklamovao versku toleranciju, a Aurelijana je antiohijska crkva čak pozvala da arbitrira u jednom unutrašnjem sporu.

Hrišćanstvo je tako postalo otvorena i ustanovljena religija, zahvaljujući moći svog boga, koja se (kako se činilo) tako često manifestovala u čudesnim delima, i zahvaljujući postojanosti koju su preobraćenicima pružali njihov nov život i zajednica. Stare optužbe – za kanibalizam i incest – koje su uznemiravale apologete u 2. veku nisu više bile vredne pažnje. Hrišćanstvo je zadobilo određeni stepen respektabilnosti, kao i vernike iz viših slojeva, te darove u zemljištu i novcu. Do kraja 3. veka hrišćani su zapravo bili u većini u nekim manjim gradovima ili oblastima na istoku, a bili su dobro predstavljeni u Italiji, Galiji i u Africi oko Kartagine; sve u svemu, bilo ih je možda oko 5 miliona, u carstvu koje je brojalo ukupno oko 60 miliona stanovnika. Povremeni sastanci u vezi sa spornim pitanjima okupili bi desetine biskupa, a upravo su taj običaj ili pojavu veliki progoni pokušavali da suzbiju. Napredak jedne religije koja nije mogla da prihvati versku osnovicu tetrahije i čiji su se pojedini članovi ponašali drsko i provokativno, kao u događaju u Nikomediji (gde je preko puta Dioklacijanove palate sagrađena crkva), konačno su izazvali Galerijev fanatizam. Tokom 303. i 304. godine izdato je nekoliko edikta, od kojih je svaki bio sve strožiji, kojima se naređivalo uništenje crkava, plenidba svetih knjiga, hapšenje sveštenika i smrtna kazna za sve koji odbiju da prinose žrtve rimskim bogovima. Na istoku, gde je Galerijev uticaj na ostarelog Dioklecijana postajao sve veći, progon je bio posebno nasilan, posebno u Egiptu, Palestini i u podunavskim oblastima. U Italiji se Maksimijan, mada je u početku bio revnostan, brzo umorio; u Galiji je Konstancije jednostavno uništio nekoliko crkava, ali dalje od toga nije išao. Hrišćanstvo se, ipak, više nije moglo iskoreniti, jer stanovništvo carstva, pa čak i neki činovnici, nisu više prema hrišćanima gajili slepu mržnju koja je bila karakteristična za prethodne vekove.